(293)

بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحیم

12 ویژگی منحصر بفرد در آثار مکتوب مؤسسه قرآنی تفسیر جوان

1 اعراب گذاری کامل «همه» آیات، روایات و کلمه های عربی .

2 طرح جلد ابداعی و گرافیکی جدید متناسب با «جمعیت هدف هر کتاب».

3 صفحه آرایی شعرگونه و چشم نواز تا خواننده به دلیل پرش مرتب چشم «خسته» نشود.

4 آزاد بودن «هرگونه نسخه برداری» و چاپ از روی آثار مکتوب و کپی رایت نرم افزارها.

5 همه محصولات مؤسسه پس از فروش و استفاده، حتی اگر آسیب دیده باشد، «پس گرفته می شود».

6 فروش اقساطی به قیمت نقد و با تعیین اقساط «توسط خریدار».

7 امضای «حداقل یک مجتهد جامع الشرایط» به نشانه تأیید محتوا قبل از چاپ اخذ می شود.

8 آثار مؤسسه به افراد بی بضاعت به طور «رایگان» تقدیم می گردد.

ص:2

9 همه «آموزش های تخصصی قرآنی» گروه مؤسسات قرآنی تفسیر جوان «رایگان» است.

10 برای هیچ یک از آثار، حق التألیف دریافت نمی شود.

11 تنوع تخصصی محصولات متناسب«باجامعه هدف یعنی کودک،نوجوان،جوان،زنان،خانواده ومساجد».

12 نشر نهایی آثار پس از نشر آزمایشی و موفقیت در طرح پایلوت (PILOT PLAN) در

«جمعیت مخاطب هدف» صورت می گیرد.

درصورتی که هرکس از صدر اسلام تا سال 1420 هجری قمری (سال تأسیس مؤسسه قرآنی تفسیرجوان) یک نمونه کتاب قرآنی را با جمع «12 ویژگی» مذکور، به این مؤسسه

ارائه دهد، برای هموطنان داخل کشور مبلغ «000/000/10 تومان» و برای افراد مقیم خارج از کشور مبلغ «000/10 دلار» جایزه به عنوان حق الکشف تعلق می گیرد.

(قیمت گذاری کل محصولات مؤسسه برمبنای 12 ویژگی اشاره شده،انجام می شود)

دکتر محمد بیستونی

رئیس هیئت مدیره گروه مؤسسات قرآنی تفسیر جوان شامل:

[مؤسسه قرآنی قصص (تخصصی کودکان)، مؤسسه قرآنی نور پیامبران (تخصصی نوجوانان)،مؤسسه قرآنی تفسیر جوان (تخصصی جوانان)،

مؤسسه قرآنی رضوان(تخصصی زنان)، مؤسسه قرآنی شعیب نبی اللّه (تخصصی خانواده)، مؤسسه قرآنی مساجد جوان (تخصصی مساجد)]

ص:3

(294)

بسته و روش آن ها را الهی و قرآنی نماید و آن برادر بزرگوار جناب آقای دکتر محمد بیستونی است که این توفیق نصیب ایشان گردیده و ذخیره عظیم و باقیات الصالحات جاری برای آخرت ایشان هست. به امید این که همه اقدامات با خلوص قرین و مورد توجه ویژه حضرت بقیت اللّه الاعظم ارواحنافداه باشد.

مرتضی مقتدایی

به تاریخ یوم شنبه پنجم ماه مبارک رمضان المبارک 1427

ص:6

که به منظور آشنایی مختصر و مفید با محتوای بلند کتاب شریف نهج البلاغه، تدوین شده است.

در این کتاب جوانان عزیز با لایه های زرین و زندگی ساز نهج البلاغه که به حق آن را «برادر قرآن» لقب داده اند آشنا می شوند. موضوعاتی با محور مباحث اخلاقی، تربیتی،اجتماعی، عبادی، معنوی، اقتصادی، شهروندی، عدالت علوی، وحدت، عزت مداری و... در نهج البلاغه .

این اثر برگرفته از کتاب «آشنایی با نهج البلاغه»، تألیف جمعی از اساتید و نویسندگان خوش ذوق و با سلیقه می باشد که به سفارش جناب حجة الاسلام و المسلمین سید مجید بنی هاشمی «مدیر عامل محترم نشر آیه حیات» انجام شده است و بنده با کسب اجازه از محضر ایشان، نسبت به خلاصه سازی، تیتر گذاری و اعراب گذاری کامل بدون هیچ گونه تصرف در اصل عبارات اقدام نمودم. لذا ضمن تشکر و قدردانی از نویسندگان محترم و ناشر ارجمند کتاب یاد شده، امیدوارم خانواده های محترم و جوانان عزیز و مراکز آموزشی از این کتاب ارزشمند حداکثر استفاده را بنمایند.

دکتر محمد بیستونی

رئیس مؤسسه قرآنی تفسیرجوان

پائیز 1386 تهران

ص:8

را به ابواب منظّم و فصول مرتّبی ترتیب داده بودم، و در آخر آن فصلی باز کردم که متضمن کلمات قصار (سخنان کوتاه) آن حضرت در مواعظ و حکم و مثال و آداب بود، ولی خطبه های طولانی و نامه های مفصل را نیاوردم.

گروهی از دوستانم، چون این کتاب را نگریستند، از آن جا که مشتمل بر فصل یادشده بود، آن را پسندیدند، و از تازگی های آن تعجّب کردند. به همین جهت از من خواستندکتابی تألیف کنم که شامل گوهرگونه سخنان برگزیده حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام اعم از خطبه ها، نامه ها، رساله ها، موعظه ها، و کلمات قصار باشد و عقیده داشتند که سخنان آن حضرت متضمن عجایب بلاغت و شگفتی های فصاحت و گوهرهای عربیت، و کلمات نغز دینی و دنیوی است، که در هیچ سخنی دیده نشده، و در کتابی گرد نیامده است ؛ زیرا که امیرالمؤمنین علیه السلام سرچشمه فصاحت و بلاغت است. فصاحت (شیوا سخن گفتن) و بلاغت (به جا و مناسب سخن گفتن) و قوانین آن از او گرفته شده است، و هر گوینده ای به روش او راه رفته، و هر واعظ بلیغی از سخنان آن حضرت استعانت

ص:11

جسته است، مع الوصف او بر همه تقدّم و برتری دارد ؛ زیرا سخنان آن حضرت پرتوی از علم الهی و بوی عطر روح پروری از سخنان پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله دارد!

من درخواست ایشان را پذیرفتم، و اقدام به تألیف این کتاب نمودم، و می دانستم که تألیف آن بهره عظیمی در بر دارد و جاویدان خواهد ماند، و پاداش همیشگی خواهد داشت...!

بدین وسیله خواستم از عظمت شخصیت علی علیه السلام شمّه ای بیاورم، و آن را بر فضایل بی شماری که از آن حضرت میان دوست و دشمن مشهور است، بیفزایم و می دانستم که آن حضرت در میان پیشینیان و آیندگان که دارای سخنان ارجدار و امثال بی نظیر بوده و می باشند، یگانه مردی است که به عالی ترین مراحل مجد و عظمت رسیده است.

سخنان آن حضرت دریای بی پایانی است که با لحن سخن و طرز گفتار هیچ کس قابل مقایسه نیست!

من دیدم سخنان امیرالمؤمنین علیه السلام بر محور سه موضوع دور می زند: خطبه ها و

ص:12

فرمان ها، نامه ها و رساله ها، و حکمت ها و موعظه ها.

پس به یاری پروردگار توانا، نخست شروع کردم به جمع آوری بهترین خطبه ها، سپس نامه ها، و از آن پس حکمت ها و آداب، و برای هر یک باب جداگانه ای قرار دادم.

... با این همه، من ادعا نمی کنم که به تمامی سخنان آن حضرت دست یافته ام ؛ بلکه دور نیست بگویم آن چه از سخنان حضرت نیاورده ام، از آن چه آورده ام زیادتر بوده، و آن چه در دامنم گرد آمده از آن چه گرد نیامده، کم تر است!

ولی من وظیفه ای جز سعی و کوشش نداشتم. خداوند است که راه روشن را به مردم نشان می دهد، و بهترین راهنما نیز هم اوست.

سپس دیدم بهتر این است که آن را «نهج البلاغة»(1) بنامم ؛ زیرا این کتاب درهای

ص:13

بلاغت را به روی ناظران می گشاید، و جویندگان فصاحت را به دانستن آن نزدیک می سازد، و خواسته معلم و متعلم و آرزوی مبلغان و زاهدان در آن است.

بخش اول: خطبه ها و کلمات امیرالمؤمنین، شامل 25 خطبه و 111 کلمه و 4 قول که 12 قطعه از خطبه ها یا کلمات دعاست.

چون سید رضی گزیده ای از هر یک را آورده است، در این بخش به خطبه ای برمی خوریم (خطبه 192 القاصعة) که بیش از 17 صفحه از کتاب را در برگرفته است، و گزیده ای یک سطری از خطبه ای نیز به چشم می خورد.

بخش دوم: نامه ها، شامل 63 نامه، 12 وصیت و سفارش و بخشنامه، 2 فرمان، یک دعا، و یک پیمان نامه، که فرمان امام به مالک اشتر با حدود 20 صفحه مطلب بلندترین قسمت از این بخش و نامه 27 با دو سطر مطلب کوتاه ترین

قطعه برگزیده در این بخش به شمار می رود.

بخش سوم: حکمت ها، شامل 480 جمله کوتاه حکمت آمیز که حکمت شماره

ص:14

147 با حدود 2 صفحه بلندترین، و حکمت های 187، 418 و 434 هر یک با دو کلمه از کوتاه ترین حکمت ها به شمار می روند ؛ و همه این حکمت ها تحت عنوان: «قالَ عَلَیْهِ السَّلام» آمده است. در میان حکمت 260 و 261، نه جمله کوتاه از کلمات غریبه آن حضرت تحت عنوان «وَ فی حَدیثِه عَلَیْهِ السَّلام» به وسیله سیّد رضی توضیح داده شده است.

محتوای معنوی و موضوعی نهج البلاغة، تفسیر و توضیح قرآن و احادیث پیامبر اکرم، و در واقع، معارف اسلامی است ؛ لیکن آن چه با نگاه نخستین و سطحی می توان از نهج البلاغة دریافت بدین شرح است:

در 122 مورد به آیات قرآن استشهاد شده است، در 11 مورد آیات تفسیر شده است، و در 96 مورد کتاب خدا وصف شده است. در سایر موارد نیز می توان با دقّت و ژرف نگری آثاری از آیات قرآن و حدیث نبوی یافت.

در 38 مورد، به طور صریح، در نهج البلاغة احادیث نبوی نقل شده است، و به

ص:15

15 بیت و 4 مصرع از اشعار دیگران تمثّل گردیده است.

کوتاه سخن این که نهج البلاغة، پس از قرآن و احادیث نبوی، و تحت تأثیر شدید این دو منبع، از بزرگ ترین و ژرف ترین و پهناورترین دریاهای معارف بشری، و آموزش انسانی است، انسان معرفت جوی و دانش پژوه را شایسته است دل بدین دریا زند و به شناوری در آن بپردازد، اگر همه گوهرها را به دست نیاورد، مرواریدهایی به فراخور تلاش خود به چنگ خواهد آورد.

و از جانب مادر با چهار واسطه به حضرت امام زین العابدین علیه السلام می رسد. (1)

ماند که این چه خوابی بوده؟ فردای آن شب که شیخ مفید طبق معمول در مسجد براثا واقع در محله شیعه نشین بغداد، نشست و شروع به تدریس کرد، ناگهان دید بانویی با کمال وقار، در حالی که دست دو کودک خود را در دست دارد وارد شد و به شیخ سلام کرد و گفت: من همسر طاهر ذوالمناقب هستم، و این دو کودک فرزندان من اند، آنان را نزد شما آورده ام تا علم فقه و احکام دینی را به آنان بیاموزی.»

سید رضی در فراگیری علوم بسیار کوشا بود. علوم و فنون متداول آن عصر را تا بیست سالگی تحصیل کرد. و در بیشتر آن ها کتاب نوشت از جمله صرف، نحو، قرائت، تفسیر، حدیث، کلام، فقه، اصول و... .

مشهورترین اثر سید رضی نهج البلاغه است که آن را در سال 400 ق. در سن 40 سالگی یعنی شش سال پیش از وفاتش گردآوری کرده است.

ص:18

جلیل القدرِ این ترجمه، روان شاد سید علی نقی فیض الاسلام کوشیده است تا هیچ کلمه ای را بدون برگردان به فارسی رها نکند و تلاش کرده است تا برابری متن با ترجمه را فدای زیبایی نثر فارسی نکند. وی در میان ترجمه فقرات متن در داخل پرانتز توضیح ها و شرح هایش را افزوده است و بدین سان ترجمه اش مشکل ترجمه و شرح را یافته است. ترجمه فیض الاسلام در مطرح ساختن نهج البلاغة در جامعه و آشنایی فارسی زبان با این کتاب گرانسنگ نقش بسیار بزرگی ایفا کرده است.

ص:20

مربوط به آن برکنار باشد ؛ زیرا همه اعمال و جهت گیری های انسان به شناخت او از مبدأ هستی و نحوه آفرینش بستگی دارد.

مکتب های فلسفی درباره آفرینش جهان نگرش یکسانی نداشته و هر یک به شیوه خود بدان می نگرند، مکتب های الهی سعی می کنند فلسفه آفرینش را به انسان آموخته و بدین وسیله آنان را به آفریدگار هدایت کنند. پیشوای موحدان حضرت علی علیه السلام نیز با بیان چگونگی آفرینش به ارائه بینش توحیدی پرداخته و ذهن و اندیشه مردم را برای شناخت حقایق و توجه به علم و قدرت بی پایان خالق متعال برمی انگیزاند.

حضرت علی علیه السلام فرمود:

«آفرینش را آغاز و آفریدگان را به یک بار پدید آورد بی آن که اندیشه ای به کار برد یا از تجربه آزموده ای سود جوید یا این که بخواهد برای آفرینش جنبشی به خود دهد یا قصد و تلاشی در درون که او را تکان دهد، همه چیز را به وقت لازم خود برگردانید و ناهمگونیش را هموار و هماهنگ ساخت... پیش از آغاز آن ها، بدین طرح

ص:22

و برنامه دانا بود به مرزها و انجام آن ها نیز احاطه کامل داشت و نسبت به جان و درون و همه جنبه های برون هر چیز آشنایی داشت... .»(1)

«پس بنگر در آفتاب و ماه و درخت و گیاه، و آب و سنگ و شب و روز رنگارنگ و روان گشتن این دریاها و فراوانی این کوه ها و درازی ستیغ های کوه و گونه گونی لغت ها و زبان های مردم انبوه، پس وای بر آن که تقدیر کننده را نپذیرد و تدبیر کننده را ناآشنا گیرد. آنان که به ادعای خود آفرینش خویش را چون رویش گیاه پنداشتند که برزگری ندارند و گونه گونی چهره هایشان را بدون سازنده تصور کردند... .»(2)

ص:23

لای و نهاده شدی در آرامگاهی بر جای... در دِل مادرت می جنبیدی، نه آوازی می شنیدی و نه پاسخی می توانستی ادا کنی، پس تو را از قرارگاهت به خانه ای درآوردند که آن را ندیده بودی. پس چه کسی تو را راهِ کشیدن خوراک پستان مادر نمایاند؟... و چه کسی جایگاه های درخواست و خواستت(1) را در هنگام نیاز به تو شناساند؟»(2)

«بندگان خدا، بدانید که خدا شما را بیهوده نیافرید و به خودتان وانگذاشت، دانست نعمتش بر شما تا چه مقدار است و نیکویی اش درباره تان در چه شمار، پس پیروزی از او بخواهید و برای رسیدن به رستگاری راه او را بپویید... .»(1)

استوار داشته و ترکیب آن را برقرار؟ آن را شنوایی و بینایی بخشیده و برایش استخوان و پوست آفریده، بنگرید به مورچه و خردی جثه آن و لطافتش در برون و نهان... دانه را به لانه خود برد و در گرما برای سرمای خود فراهم آورد... اگر که اندیشه ات را به کار اندازی، دلایل روشن جز این نخواهند گفت که آفریدگار مورچه، همان آفریدگار درخت تنومند خرماست... .» (1)

شَیْ ءً لا بِمُقارَنَةً»(1) داخل در هر چیز نیست ولی از هیچ چیز هم بیرون نیست، «لَیْسَ فِی الاْءشْیاءِ بِوالج وَ لا عَنْها بِخارِج» (2)ذات حق از هرگونه کیفیت و هرگونه تشبیه و تمثیل منزه است ؛ زیرا همه این ها اوصاف یک موجود محدود است که نمی تواند مشابه هستی نامحدود قرار گیرد.

«یگانه اش ندانسته آن که برای او چگونگی انگاشته و به حقیقت او نرسیده آن که برایش همانندی پنداشته و نه به او پرداخته آن کس که او را به چیزی همانند ساخته و نه قصد او کرده آن که به او اشارت نموده و یا به وهمش درآورده است.» (3)

ص:28

«نه در حدّی درآید و نه در شمار آید.»(1)

«هر چه را جز او واحد نامند اندک است.»(2).

حضرت علی علیه السلام فرموده:

«خداوند پیامبرانش را برانگیخت... تا جای عذری نماند.» (1)

حضرت در جای دیگر فرموده است:

«پس خدا فرستادگان خود را در میان ایشان برانگیخت و پیامبرانش را پی در پی به سویشان گسیل کرد تا از آنان بخواهند به پیمانی که در جهان فطرت با خدا بسته اند وفا کنند و نعمت فراموش شده خداداده را به یادشان آورند و با رساندن پیام خداوند حجت را برآنان تمام کنند و خردهای نهفته در درون ایشان را برایشان بیرون آورند....»(2)

ص:31

از این بیان حضرت چنین برمی آید که نخست خداوند حکیم، برای همه امت ها و آبادی ها فرستادگانی گسیل داشته است تا حق را بشنوند و راه بهانه نداشته باشند ؛ دوم، خداوند در عالم فطرت با انسان پیمان بسته است که جز او را نپرستد و چیز دیگری را به خدایی نگیرد ولی انسان با پا نهادن در عالم مادی دچار محدودیت های مادی و گرفتاری های زندگی شده و از وفای به آنان پیمان سرباز زده است ؛ سوم، پروردگار که این پیمان را با بشر بسته است وسایل عمل به آن از قبیل استعدادهای بشری، توان شناخت، اندیشه، آزادی و اختیار و اراده و... را به او عطا کرد ولی این نعمت های خدادادی به دلایلی دچار فراموشی می شوند و انبیاء یادآورنده آن هایند.

عقلی برسند. در این هنگام خداوند حکیم آخرین معلم و مربّی را فرستاده، قوانین آفرینش و وسایل شناخت درست جهان را به انسان ها عنایت می فرماید، در کنار کتاب جاویدان، راهنمایانی آشنا به کتاب و پاسدار اجرای قانون خداوندی، معرفی می نماید تا مردم در پرتو آموزش های کلّی و تغییرناپذیر کتاب و به راهنمایی امام، و به یاری اندیشه و عقل، راه تعالی را بیابند.

حضرت علی علیه السلام درباره بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

«تا آن که خدای سبحان محمد صلی الله علیه و آله را پیامبری داد تا وعده ای که داده بود به انجام رساند و دور نبوت و پیامبری را به پایان رساند، در حالی که پیمان معرفی و پذیرش او از همه پیامبران گرفته شده و نشانه های او در کتاب آنان ذکر شده و... .»(1)

ص:33

شکست ندارند، و حقّی است که یاری کنندگانش مغلوب نشوند. قرآن، معدن ایمان و اصل آن است، چشمه های دانش و دریاهای علوم است، سرچشمه عدالت، و نهر جاری عدل است، پایه های اسلام و ستون های محکم آن است، نهرهای جاری زلال حقیقت، و سرزمین های آن است .»(1)

و قوانین قرآن می باشند که آن را تفسیر و تعلیم و توضیح می دهند و حقایق آن را آشکار می سازند. در اصول عقاید اسلامی امام تنها فرمانروا و خلیفه و مدیر جامعه اسلامی نیست بلکه ادامه دهنده راه پیامبر و استمرار رسالت اوست. حضرت فرمود:

«همانا امامان بر پای دارندگان دین خدا و تدبیر کننده کار مردمانند، آنان آشنایان به احکام خداوند و کارگزاران بندگان اند. کسی به بهشت نرود مگر آن که امامان را بشناسد و آنان نیز او را بشناسند، و به جهنم درنیاید مگر این که حقِ آنان را انکار و آنان نیز دین و ایمان او را انکار کنند.»(1)

حضرت در وصف خاندان گرامی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

1 «إنَّما الاْءئِمَّهُ قُوّامُ اللّه ِ عَلی خَلْقِهِ وَ عُرَفاؤُهُ عَلی عِبادِهِ وَ لا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ إلاَّ مَنْ عَرَفَهُمْ وَ عَرَفُوهُ وَ لا یَدْخُلُ النَّارَ إلاَّ مَنْ أنْکَرَهُمْ وَ أنْکَروهُ .» نهج البلاغة، خطبه 152 .

ص:36

به خاندان پیامبرتان بنگرید و بدان سو که می روند بروید و پی آنان را بگیرید که هرگز شما را از راه رستگاری بیرون نخواهند کردو به هلاکتتان باز نخواهند آورد.» (1)

کردار نیک برای خانه همیشگی توشه فراهم آورید... .» (1)

در بیانی دیگر، بهای واقعی و قیمت حقیقی انسان را بهشت معرفی می کند. (2)

در جای دیگر، ارتباط یاد معاد را با زندگی و قناعت و در نتیجه دوری از حرام یادآور می شوند:

«خوشبخت کسی است که به یاد رستاخیز باشد و کار او با در نظر گرفتن دیوان

1 «فَإنَ الدُّنْیا لَمْ تُخْلَقْ لَکُمْ دارَ مُقامٍ بَلْ خُلِقَتْ لَکُمْ مَجازالِتَزَوَّدوامِنْهاالاْءعمالَ ألی دارِالْقَرارِ... .» نهج البلاغة، خطبه 132.

2 «اِنَّهُ لَیْسَ لاِءَنْفُسِکُمْ ثَمَنٌ اِلاَّ الْجَنَّةَ فَلا تَبیعُوها اِلاّ بِها.» نهج البلاغة، خطبه 456 .

ص:38

محاسبات الهی تنظیم گردد و به گذران روز قناعت نموده و از خدا راضی باشد.» (1)

در خطبه ای با اشاره به بازتاب ظلم و پی آمدهای خطرناک آن فرمود:

«به خدا سوگند اگر بر خار شتر شب را تا به صبح بیدار بمانم و یا به زنجیرم ببندند و به هر سوی بکشانند بیشتر دوست دارم تا در روز رستاخیز خدا و پیامبرش را دیدار کنم در حالی که نسبت به برخی از بندگان خدا ستم روا داشته باشم.» (2)

1 «طُوبی لِمَنْ ذَکَرَ الْمَعادَ وَ عَمِلَ لِلْحِسابِ وَ قَنِعَ بِالْکَفافِ وَ رَضِیَ عَنِ اللّه ِ.» نهج البلاغة، حکمت 44 .

2 «وَ اللّه ِ لاَءنْ أبِیتَ عَلی حَسَکِ السَّعْدانِ... .» نهج البلاغة، صبحی صالح، خطبه 224، ص 346.

ص:39

اذهان مردم، شیطنت و نیرنگ تداعی می شود که این واژه نیز همچون واژه های استعمار و حقوق بشر که معانی ژرفی دارند دچار مظلومیّت و تحریف معنوی شده است.

کلمه «سیاست» هر چند که در قرآن نیامده است ولی در اخبار و روایات پیشوایان معصوم علیهم السلام زیاد ذکر شده است. در زیارت جامعه کبیره، ائمّه معصومان علیهم السلام به ساسَةُ الْعِباد (زمامداران مردم) توصیف شده اند.

طُریحی نوشته است: «اصل سیاست به معنای تصدّی امّت و قیام به مصالح مردم است و در خبر است که انبیاء امر سیاست بنی اسرائیل را به عهده داشتند.» (1)

در نهج البلاغة نیز بارها واژه «سیاست» به کار رفته است. حضرت در برتری عدل

ص:41

بر بخشش فرمود: «عدل، سیاستی همگانی است.» (1)

حضرت در نامه ای به معاویه نوشت: «ای معاویه! شما بنی امیّه چه وقتی سیاست دار امّت و حاکم بر ملّت بوده اید سابقه درخشان شما کجاست؟» (2)

امیر مؤمنان علی علیه السلام در دوران کوتاه رهبری سیاسی خویش، علی رغم تنگ نظری ها و کارشکنی های مخالفان، موفّق شد بر اساس خرد و دین و دانش و دلیری محور استواری برای حکومت اسلامی بنا نهد و دولت حقّی را به عنوان حکومت دینی تأسیس کند. حضرت در این دوران با خطبه ها و نامه ها و کلمات حکمت بار خود، رهنمودهایی باقی گذارد تا برای همیشه محک حکومت عدل و مساوات و چراغ راهنمای

ص:42

سالکان راه حق به سوی سرمنزل امن و رستگاری باشد.

اقبال لاهوری، حکومت دوران علی علیه السلام را نمونه کامل خلیفة اللّهی و مولا علی را نمونه کامل مقام ولایت می داند که نیروی علمی و عملی را در خود جمع داشته و نفس عاقله او بر ملک ظاهر و باطن حکومت می کرد:

مرتضی کز تیغ او حق روشن است بوتراب از فتح اقلیم تن است...

زیر پاش این جا شکوه خیبر است دست او آن جا قسیم کوثر است...

از خود آگاهی یداللّهی کند از یداللّهی شهنشاهی کند

ذات او دروازه شهر علوم زیر فرمانش حجاز و چین و روم

حکمران باید شدن در خاک خویش تا میِ روشن خوری از تاک خویش...

در جهان نتوان اگر مردانه زیست همچو مردان جان سپردن زندگی است(1)

ص:43

برخی از مستشرقان کوشیده اند دوران سی ساله حکومت راشدین (11 40 ق) را جمهوری اسلامی بنامند. (1)

این نام گذاری حداقل در مورد خلافت شصت و نه ماهه امیرالمؤمنین علی علیه السلام صادق است ؛ زیرا آن حضرت به اجماع مهاجر و انصار بر مسند خلافت نشست و گامی از قرآن فراتر ننهاد، فقه و حقوق اسلامی را تدوین فرمود و در دولت اسلامی، اصول دادرسی و نظام اداری را بنیان نهاد. برای استانداران و سران سپاه، قاضیان و مأموران دریافت خراج و مالیات، آیین نامه و دستور العمل نوشت و جامعه اسلامی را از نظر شغل و وظیفه، طبقه بندی کرد و حدود و شرایط آنان را تعیین فرمود. با این که از سوی پیامبر به خلافت و ولایت برگزیده شده بود، پیوسته با مهاجر و انصار مشورت

ص:44

می فرمود، هرگز استبداد رأی نداشت و پیوسته در بین توده مردم و در مسجد و بازار و یا در میدان جنگ دوشادوش آنان قرار داشته و در بین مردم زندگی می کرد.

امام در 79 نامه ای که در نهج البلاغة ثبت شده است آن چه را که به لحاظ کشورداری اهمیت دارد به عنوان رهنمود به سران لشکر و قاضیان و استانداران و دیگر مأموران دولتی ارائه کرد، و به همه می فرمود که سرلوحه همه کارهای خویش را دین و اخلاق قرار دهند (1)؛ در عین حال که وظیفه خود را با قدرت انجام می دهند، مظهر مهربانی و عدالت برای مستضعفان باشند(2)، بر ضعیفان ببخشایند و بر زخم های آنان مرهم

ص:45

گذارند(1) به امام و رهبر خود تأسّی کنند و از هواپرستی و آزمندی و شهوت و غضب و مال اندوزی و جاه طلبی(2)دوری کنند.

در این جا به برخی از رهنمودهای نظامی، مالی، سیاسی و قضایی حضرت اشاره می کنیم.

«کاری که بر عهده توست نان خورش تو نیست ؛ بلکه بر گردنت امانتی است. کسی که تو را بدان کار گمارده نگهبانی امانت را به عهده ات گذارده، تو را نرسد که آن چه خواهی به رعیّت فرمایی و بی دستور بالا دست به کاری دشوار درآیی، تو خزانه دار مالی از اموال خداوند هستی تا آن را به من بسپاری.» (1)

ب: امام به استاندار بصره، عبداللّه بن عبّاس یادآور می شود که چون محل مأموریت تو، از سابقه شورش و جنگ و فتنه برخوردار است سعی کن با نیکی و نرمی دل مردم را به دست آوری و بهانه به دست آشوب طلبان ندهی:

«بدان که بصره محل فرود ابلیس وجای روییدن آشوب و فتنه است. پس دل مردم را با نیکویی به آنان به دست آور و گره بیم و ترس را از دل آنان باز کن. شنیدم با تمیمیان درشتی کرده ای... خدایت رحمت کند کار به مدارا سپری کن و چنان

1 «إنَّ عَمَلَکَ لَیْسَ لَکَ بِطُعْمَةٍ وَ لکِنَّهُ فِی عُنُقِکَ أمانَةٌ... .» نهج البلاغة، نامه 5 .

ص:47

کن که به تو حسن ظن پیدا نمایم و نظرم از تو بر نگردد.» (1)

ج: امام به یکی از کارگزاران خود نسبت به کشاورزان مشرک آن منطقه که مورد اعتماد نبودند نوشت:

«آنان از سخت گیری تو شکایت کرده اند، از آن جا که نمی توانی آنان را به خود نزدیک نمایی ولی از سوی دیگر در پناه حکومت اسلامی زندگی می کنند، در کار آنان درشتی و نرمی را به هم آمیز، گاه مهربان باش و گاه تند.» (2)

د: امام به معاون استانداری بصره، زیاد بن ابیه نوشت:

«به خدا قسم اگر مرا خبر رسد که تو در بیت المال مسلمانان اندک یا بسیار خیانت کرده ای چنان بر تو سخت گیرم که درمانده و پریشان حال شوی.»(3)

ص:48

ه: امام به استاندار مصر، محمّد بن ابی بکر نوشت:

«با مردم فروتن باش و گشاده رو. به همگان به یک چشم بنگر، در نگاه های آرام و یا تند طوری عمل کن که سران مصر طمع ستم بر ناتوانان نبندند و ناتوانان از عدالت تو مأیوس نشوند... .»(1)

و: امام به یکی از عاملان خود نوشته است:

«از تو خبری به من رسیده است که اگر انجام داده باشی خدایت را به خشم آورده ای و امام خویش را نافرمانی و امانت خود را از دست داده ای. شنیده ام محصول زمین را برداشته و هر چه پایت به آن رسیده برای خود نگاه داشته ای و آن چه دردستت بوده خورده ای. حساب خود را به من باز پس بده و بدان که حساب خداوند بزرگ تر است.» (2)

ص:49

ز: امام در نامه به استاندار بصره، عثمان بن حنیف که وی را به دلیل شرکت در مهمانی و حضور بر سر سفره رنگین که تنها ثروتمندان در آن حضور داشتند، مذمّت کرد نوشت:

«پسر حنیف! شنیده ام توسّط یکی از جوانان بصره به مهمانی دعوت شده ای که خوردنی هایی نیکو برایت آورده اند و پی درپی کاسه ها پیشت نهاده اند. گمان نمی کردم در مهمانی ای شرکت کنی که نیازمندان از آن رانده شده اند و ثروتمندان دعوت شده باشند. بنگر کجایی؟ و از آن سفره چه می خایی؟(1)»

(2)

ح: امام به منذر بن جارود که یکی از کارگزاران حکومتش بود، نوشت:

«اما بعد، تقوا و پارسایی پدرت جارود مرا درباره تو فریفت و گمان کردم پیرو

ص:50

پدرت هستی و به راه او می روی ولی به من خبر داده اند از فرمانبرداری هوای نفست دست برنمی داری و ذخیره ای برای آخرتت فراهم نمی کنی. دنیای خود را با ویران کردن آخرتت آباد می کنی و به قیمت بریدن از دینت به خویشاوندان خویش می پیوندی. اگر این خبر درست باشد و تو آشنایان خویش را از بیت المال بیشتر می بخشی شتر تو و بند کفشت از تو بهتر است و همچون تو را نمی توان بر مرزی به پاسداری گماشت... چون نامه به تو رسید نزد من بیا ان شاءاللّه » (1)

مذاکره کننده با یکی از سران جنگ جمل و دو دیگر نامه های حضرت به نمایندگان مذاکره کننده با معاویه و سران خوارج ؛ ولی بعید نیست موارد بیشتر نیز وجود داشته که به دست سیّد رضی نرسیده باشد.

الف: حضرت پیش از جنگ جمل، عبداللّه بن عباس را برای مذاکره با سران جنگ افروز جمل اعزام کرد، و در رهنمودی به وی فرمودند:

«سعی کن با طلحه دیدار نداشته باشی ؛ زیرا وی همانند گاوی است که شاخ ها را برای نبرد راست کرده، به کار دشوار پای می گذارد و آن را آسان می پندارد وی روحیه سازش پذیری و تسلیم در مقابل منطق صحیح را ندارد و مذاکره با وی بی اثر است ولی به سراغ زبیر برو که خویی نرم تر دارد و به او بگو در حجاز مرا شناختی و در عراق با ما بیگانه شدی چه شده که بر من تاختی!» (1)

ص:52

ب: حضرت پیش از شروع نبرد با معاویه، جریربن عبداللّه را به سوی وی گسیل داشت و در نامه ای به وی فرمود:

«چون نامه من به تو رسید معاویه را وادار تا کار را یکسره کند و دو دلی را بگذارد و به یک سو گراید با مذاکرات بی ثمر طولانی وقت را تلف نکند و تصمیم آخر خود را بگیرد سپس او را آزاد بگذار در پذیرفتن جنگی که مردم را آواره می کند یا آشتی ای که وی را خوار کند. اگر جنگ را پذیرفت دیگر نزد او نمان اصرار نکن و اگر آشتی را پذیرفت از او بیعت بگیر.»(1)

ج: امام پیش از نبرد نهروان، عبداللّه بن عباس را برای گفت و گو با خوارج اعزام کرد

و به او فرمود:

«با قرآن بر آنان استدلال نکن ؛ زیرا قرآن تاب تفسیرهای گوناگون دارد. تو تفسیری

ص:53

را می گویی و آنان چیز دیگری می گویند مذاکره و استدلال تو به جایی نمی رسد ولی با احادیث پیامبر و سنت آن حضرت برای آنان استدلال کن که دیگر راهی جز پذیرفتن آن ندارند.» (1)

شما اهانت کنند....»(1)

ب: امام به معقل بن قیس ریاحی که از سران لشکر حضرت در صفین بود و بر سه هزار نفر به عنوان مقدمه لشکر فرماندهی می کرد، فرمود:

«تقوا داشته باش از خدایی که از دیدار او ناچاری، جنگ مکن مگر با آن که با تو بجنگد، در خنکی بامداد راه بسپار و در هنگام گرمی روز به سپاهت استراحت بده، سرشب راه مرو ؛ بلکه با پدیدار شدن سحر در پناه برکت خداوندی حرکت کن ؛ چون دشمن را دیدی در میانه لشکرت باش، نه چنان از دشمن فاصله بگیر همانند کسی که ترس دارد و نه چنان نزدیک شو همانند کسی که می خواهد جنگ را آغاز کند. پیش از آن که به راه راست دعوتشان کنید و راه عذر بر آنان ببندید جنگ را شروع نکنید

ص:55

و کینه آنان شما را به شروع جنگ واندارد.» (1)

ج: حضرت به سپاهیان در مورد موقعیت جغرافیایی محل نبرد چنین فرمود:

«چون به سر وقت دشمن رفتید یا دشمن بر سر شما آمد، لشکرگاهتان را در بلندی ها یا دامنه کوه ها یا بین رودخانه ها قرار دهید تا شما را پناه و دشمن را مانعی بر سر راه باشد و جنگ با آنان از یک سو یا دو سو انجام شود، بر ستیغ کوه ها، دیده بان ها بگمارید... مبادا پراکنده شوید، چون فرود می آیید با هم فرود آیید و چون کوچ کردید با هم کوچ کنید و در هنگام شب بر گرداگرد خود نیزه ها برپا کنید یا کم بخوابید

و یا لختی بخوابید و لختی بیدار مانید.» (2)

د: حضرت در مورد صلابت و دلیری به هنگام نبرد فرمود:

«حق شمشیرها را ادا کنید، پهلوهای دشمن را به خاک درآرید و

ص:56

بکوشید تا نیزه را هر چه کارگرتر فرو برید و ضربت را هر چه سخت تر فرود آورید، دم فروبندید که ترس را بیشتر دور می کند... .»(1)

ه: حضرت درباره حقوق ارتشیان فرمود:

«بدانید حق شماست که من چیزی را از شما نپوشانم جز راز جنگ، و کاری را جز در حکم شرع، بی مشورت شما انجام ندهم و حق شما را از موقع آن به تأخیر نیندازم و تا آن را نرسانم وقفه ای در آن روا ندانم و همه شما را در حق برابر دانم و چون چنین کردم اطاعت من بر عهده شما واجب است... .» (2)

و: امام علیه السلام در مورد صلابت و جدیّت در میدان نبرد به محمّد حنیفیه فرمود:

«اگر کوه ها از جای کنده شد تو جای خویش بمان، دندان ها را بر هم فشار و کاسه سرت را به خدا عاریت بسپار، پای در زمین کوب و چشم به کرانه سپاه بدوز و بیم بر خود راه

ص:57

مده و بدان که پیروزی از آن خداوند است.»(1)

ز: امام علیه السلام در مورد عدم آسیب رساندن ارتش به مردم در مسیر راه خطاب به استانداران نوشت:

«از بنده خدا علی امیرمؤمنان به کارگزارانی که سپاهیان از سرزمین آن ها عبور می کنند. اما بعد، من سپاهیانی را فرستادم که به خواست خداوند از سرزمین شما عبور خواهند کرد، من آنان را به آزار نرساندن به مردم سفارش کرده ام، من نسبت به آزاری که برسانند بیزارم مگر راهی برای سیر کردن خود نداشته باشند، پس اگر از سپاهیان، کسی دست به ستم گشاید او را کیفر دهید و در مقابل دست انسان های بی خرد را بر روی آنان بازنگذارید که ارتش را آزار داده و روحیه آنان را تضعیف کنند من در میان سپاه جا دارم شکایت های خود را به من برسانید... آن چه از

ص:58

آنان به شما می رسد را با من در میان گذارید تا به یاری خدا آن را تغییر دهم.»(1)

الف: امام علیه السلام برای مأموران دریافت مالیات از مردم، چنین نوشت: (1)

«با تقوای الهی حرکت کن، هرگز مباد که مسلمانی را بترسانی، یا بر قلمرو او به زور بگذری یا از چیزی بیشتر از آن چه حق خدا در مال اوست، بگیری. هرگاه بر قبیله ای فرود آمدی در سرِ آب آنان خانه بگیر و با خانه و خانواده های آنان درنیامیز. سپس با متانت و وقار پیش برو و پس از سلام بی آن که در سلام و تعارف کم ترین کوتاهی روا داری چنین بگو: ای بندگان خدا مرا ولی خدا و جانشین او به سوی شما فرستاده است تا حقّی را که خداوند در اموالتان دارد، بگیرم. آیا در اموال شما حقّی هست کهبپردازید؟ اگر کسی جواب منفی داد دوباره سخن خود را بازگو نکن و اگر کسی گفت آری همراهش روان شو بی آن که او را تهدید کنی یا بر او سخت بگیری، هر چه از زر و

ص:60

سیم داد بستان و اگر اموالی از نوع گاو و گوسفند و شتر داشت بی اجازه و سرزده وارد آن مشو ؛ زیرا گر چه خداوند حقّی در آن ها دارد ولی بیشتر آن ها از آنِ اوست، دام ها را هراسان مکن که این رنجش دامدار را در پی خواهد داشت.

در حسابرسی دارایی را دو بخش کن سپس صاحب مال را در انتخاب آزاد بگذار هرکدام را برگزید، بی چون چرا بپذیر و سپس باقی مانده را تقسیم کن و باز آزادش بگذار و به همین سان کار را ادامه بده تا همان بماند که حقّ خداست. اگر باز صاحب مال تقاضای فسخ و تغییر داد، بپذیر و دوباره اموال را در هم بیامیز و همان کار گذشته را در تقسیم تکرار کن... سپس اموال را به کسی که مورد اعتماد تو و دلسوز نسبت به اموال مسلمانان باشد، بسپار... و به او گوشزد کن میان ماده شتران و بچه های شیرخوار آن ها جدایی نیندازد و در دوشیدن شیر چنان زیاده روی نکند که به فرزندشان آسیب رساند و به هنگام سواری بر آنان فشار نیاورد... رعایت این نکته ها موجب

ص:61

خواهد شد که پاداش تو بسیار شده و به رستگاری نزدیک شوی. انشاءاللّه » (1)

ب: امام علی علیه السلام در نامه ای به یکی از مأموران مالیاتی وی را به تقوای الهی در کارهای نهانی و پنهانی دعوت کرد و فرمود:

«هر کس نهان و آشکارا، گفتار و کردار او دوگانه نباشد، از عهده ادای امانت برآید و در عبادت توفیق اخلاص یابد، او را فرمان می دهم با مردم تندخو نباشد به آنان دروغ نگوید... بی گمان در این مالیات تو را سهمی معیّن است که ما به تو خواهیم رساند ولی در این حال قشرهایی از کم توانان و تنگدستان شریک تو می باشند، تو نیز بکوش حقوق آنان را بی کم و کاست بپردازی و بدا به حال کسی که تهی دستان و تنگدستان وبدهکاران و... در برابر خدا دشمن او باشند. کسی که امانت را دست کم گیرد و خیانت را چراگاه خویش قرار دهد در دنیا خود را در پرتگاه رسوایی جای دهد و در آخرت

1 نهج البلاغة، خطبه 25.

ص:62

خوارتر و رسواتر باشد که بزرگ ترین خیانت ها، خیانت به امّت و زشت ترین دغل کاری، ناراستی کردن با رهبران است.» (1)

ج : امام علیه السلام در نامه ای دیگر به مأموران مالیات نوشت:

«از بنده خدا علی امیرمؤمنان به کارگزاران جمع آوری خراج، کسی که نگران سرنوشت خود نباشد نیاز فردای خود را پیش نفرستد. بدانید آن چه به آن مأموریّت دارید اندک است و آسان با پاداشی بس گران، اگر سرکشی از حق که خداوند نهی کرده، هیچ کیفری نمی داشت به پاس بازده ارزشمند خودداری از آن اعمال، در رعایت نکردن آن عذری نبود بر فرض که خداوند وعده عذاب و جهنم نداده بود، سرکشی نکردن از حق به قدری آثار مفید دارد که ترک آن به هیچ بهانه ای روا نیست پس در روابط خود با مردم انصاف را پاس دارید و در برآوردن نیازهای آنان

ص:63

شکیبایی ورزید که شما ملّت را خزانه داران و امّت را نمایندگان و رهبران را سفیران هستید. هرگز مباد که کسی را از مایحتاجش باز دارید و برای گردآوری مالیات پوشاک زمستانی یا تابستانی کسی را یا حیوان سواری را که با آن کار می کند یا خدمتکارش را بفروشید. هرگز مباد احدی را برای درهمی تازیانه بزنید و هرگز مباد که به مال احدی از مردم چه مسلمان و چه اقلیّت های مذهبی دست درازی کنید، مگر اسب و جنگ افزاری که بخواهد در اختیار دشمن قرار بگیرد و در تجاوز به مسلمانان به کار گرفته شود... .»(1)

را مأمور استانداری مصر نموده بود، نوشت. این فرمان جامع آرای سیاسی و نخستین برنامه و دستور حکمرانی در اسلام است که امام با نظم منطقی و با استناد به آیات قرآنی و احادیث رسول گرامی اسلام علیه السلام ، آیین حکومت الهی را ارائه و نشان داده است که چگونه ممکن است در عین زهد و بی اعتنایی به دنیا، امور کشور را به صورتی که مورد رضای خدا و خشنودی و آسایش خلق باشد، اداره نمود.

در این جا فهرستی از عنوان های فرمان را ارائه می کنیم:

مسؤولیت سنگین وزیران و مقامات عالیه دولت ؛

شرایط انتخاب مأموران عالی رتبه ؛

اصل تفکیک قوا ؛

لزوم استقلال دادگاه و قاضی ؛

راه اصلاح مأموران دولت ؛

طبقه بندی مشاغل دولتی و آموزش کارمندان دولت ؛

ص:65

طبقه بندی جامعه اسلامی و تعیین وظایف هر طبقه ؛

لزوم پای بندی مقامات دولتی به پیمان ها ؛

عوامل ایجاد اعتماد بین رئیس حکومت و مردم ؛

عدالت اجتماعی ؛

زیان نزدیکان بد حکمران ؛

اهمیت بازرگانان و صنعت گران در اقتصاد کشور؛

انسان دوستی و نیکوکاری حکمرانان ؛

احتکار و زیان های آن ؛

حفظ حقوق کارگران ؛

برابری قوی و ضعیف در برابر قانون ؛

ص:66

راه درمان مسأله فقر و... (1)

فرمان حضرت به مالک اشتر به قدری در اوج عظمت قرار دارد که برخی صدور آن را در آن زمان و با توجه به فرهنگ حاکم بر 14 قرن پیش، مورد تردید قرار داده اند و بسیاری از محققان برای اثبات صدور و اصالت و صحت این فرمان تحقیقاتی ارزشمند انجام داده اند. (2)

ص:67

نیامده و از نظر شخصیتی در حد حیوانیت سقوط کرده باشد.

مکارم اخلاقی به صفاتی گفته می شود که در درون و جان آدمی جای گرفته باشد همانند خداترسی، نوع دوستی، عدالت خواهی، راستی و درستی که باعث عظمت شخصیت می شود و از او انسانی وارسته و عالی و متعالی می سازد و صاحب آن به مراتب کمال و کرامت آدمی نایل می شود.

امام علی علیه السلام در نهج البلاغة به مکارم اخلاقی توجه داده، و از محاسن اخلاقی به نیکی یاد کرده و رعایت آن ها را به انسان ها توصیه کرده است.

تربیت چیزی جز آموزش آداب پسندیده و متخلق کردن فرد به اخلاق نیکو به منظور شکوفایی استعدادها و تلطیف عواطف و احساس های او نیست. در واقع، با تربیت سعی می شود تغییرهای مطلوب در وجود انسان برای رسیدن به کمال ایجاد شود. (1)

ص:69

دربردارنده تعادل و هماهنگی بین امور مادی و معنوی است، و مکتبی است که مادی بودن را اصل می داند ولی هدف بودن آن را انکار می کند. این مکتب بر نردبان مادی بودن، انسان را به صعود بر بام بلند آفرینش و به سوی خداوند دعوت می کند و زندگی معنوی را بر بنیاد و زندگی مادی بنا می سازد.

در مکتب نهج البلاغة به پرورش انسان صالح مؤمن توجه شده و هر دو بعد جسم و روح و جنبه های مادی و معنوی، دنیایی و آخرتی او مورد توجه قرار گرفته است. اگر برخی از روش های تربیتی تنها به جنبه محسوس و مادی نگریسته اند یا تنها به جنبه روحانی انسان توجه کرده اند یا برخی اصالت فرد و برخی اصالت اجتماع را مطرح ساخته اند ؛ (1) نهج البلاغة با جامعیتی خاص، برای همه نیازهای فردی و اجتماعی، مادی و معنوی آدمی چاره اندیشی کرده است. روش تربیتی نهج البلاغة متناسب با

ص:71

فطرت و سرشت بشری بوده و تمامی احتیاج های جسمی و روانی و فردی و اجتماعی انسان را مورد توجه قرار داده است.

شخصیت والای حضرت علی علیه السلام خود نمونه کامل تربیتی اسلام و تبلور عینی تفکر و بینش توحیدی است، آن حضرت از سنین کودکی در کنار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و تحت سرپرستی آن انسان بزرگ قرار گرفت و پرورش یافت.

ابعاد روحی و مکارم والای آن حضرت با فرهنگ زلال وحی و قرآن شکل گرفته و تا آن جا پیش رفت که خود، قرآن ناطق و مفسّر و شارح راستین این کتاب مقدس گردید.

آن حضرت در مورد دوران کودکی که در دامن تربیتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پرورش می یافت، فرموده است:

«شما می دانید مرا نزد رسول خدا چه رتبت است و خویشاوندیم با او در چه نسبت است. آن گاه که کودک بودم مرا در کنار خود نهاد و بر سینه خویش جا داد مرا در بستر خویش می خوابانید چنان که تنم را به تن خویش می سود و بوی خوش خود را به من

ص:72

می بویانید و گاه بود که لقمه ای را جویده و در دهانم می گذاشت. از من دروغی نشنید و خطایی در کردار ندید... من در پی او بودم چنان که شتر بچه در پی مادر سایه به سایه آن حضرت حرکت می کردم هرروز برای من ازاخلاق خودنشانه ای به پا می داشت و مرا به پیروی آن می گماشت... من سومین مسلمان بودم پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و خدیجه علیهاالسلام نور وحی را می دیدم و بوی نبوت را می شنیدم، هنگامی که وحی بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمد آوا و ناله شیطان را شنیدم، از پیامبر در مورد آن پرسیدم، فرمود: این شیطان است از این که او را نپرستند ناامید و نگران است بعد فرمود: همانا تو می شنوی آن چه من می شنوم و می بینی آن چه من می بینم جز این که تو پیامبر نیستی ولی تو وزیری و به راه خیر می روی سرانجام کارت خیر و سعادت است .» (1)

ص:73

امام علی علیه السلام در نهج البلاغة عوامل بسیاری را به عنوان مبانی اخلاقی و لوازم عزت دنیا و آخرت آدمی معرفی کرده است و این صفات لازمه شخصیت انسان کامل است ؛ صفاتی همچون دانش اندوزی توأم با عمل، زهدورزی و بی اعتنایی به جلوه های دنیایی، آزادگی و آزاد مردی، دادگری و ظلم ستیزی، نظم و حسابرسی در امور، تقوای الهی، حسن معاشرت و خوش خلقی و انسان دوستی، شکیبایی، وفاداری، ثبات قدم، رازداری، فروتنی، دوراندیشی، میانه روی، یادآوری مرگ، عبرت از احوال گذشتگان و... .

این صفات در دو محور اخلاق فردی و اخلاق اجتماعی قابل تقسیم است.

هزینه کردن کم آید اما دانش با انفاق آن می بالد به برگ و بار می نشیند و شخصیت پرورده شده توسط مال، با نابودی مال، نابود می شود. به وسیله دانش، آدمی در زندگی توفیق عبادت پیدا می کند... علم فرمانرواست و مال فرمانبر و مغلوب.» (1)

امام در مورد عمل کردن به علم فرمود:

«دانشمندی که برخلاف علمش عمل کند چونان نادانی سرگردان است که از نادانی خویش هوشیار نگردد بلکه حجت بر عقاب او بیشتر است و حسرت و اندوهش زیادتر و سرزنشش نزدِ خداوند افزون تر است.» (2)

لذت های جسمانی و هواهای نفسانی داشتن مذموم شناخته شده است، ولی زهدی که در اسلام و نهج البلاغة از آن تمجید شده است از نوع رهبانیت مسیحی و انزوای صوفیانه نیست ؛ چرا که در این نوع، زهد ملازم با ترک دنیا و گریز از جامعه و دست کشیدن از کار و زندگی است.

انسان دست پرورده نهج البلاغة ضمن دل نبستن به آن چه بقا و وفا ندارد و ضمن تحت تأثیر واقع نشدن نسبت به امور فریبنده جهان مادی، هیچ گاه از کار و کوشش دست برنداشته و از رزق حلال خداوندی بهره خویش را می جوید، به وظایف فردی و اجتماعی خود اقدام کرده و از سهم و نصیب خود در دنیا برخوردار می شود.

امام علی علیه السلام زاهدان را چنین توصیف کرده است:

«زاهدان مردمی بودند در دنیا که ظاهرا از اهل دنیایند اما در واقع، اهل آن نیستند آنان در دنیا زندگی می کنند مانند کسی که اهل دنیا نیست زیرا دل به دنیا نبسته اند و آن را سرای عاریتی دانسته اند کار از روی بصیرت کردند... تن های آنان این جا در

ص:76

کار و تلاش است ولی در واقع میان مردم آخرت در گردش است.»(1)

امام، زهد را چنین تعریف کرده است:

«مفهوم زهد کلاً در این دو جمله از قرآن است که خداوند فرمود: "هرگز بر آن چه از دست شما رفته دلتنگ نشوید و به آن چه به شما می رسد شادمان نگردید" پس کسی که بر گذشته افسوس نخورد و به آن چه پیش آید شادمان نشود، زهد را از هر دو سوی آن دریافته است.»(2)

مقصود از هر دو طرف زهد بی اعتنایی به گذشته و آینده است.

ص:77

امام در مورد انصاف ورزی با مردم و پرهیز از ظلم و ستم به آنان فرمود:

« ای مالک! با خدا به انصاف رفتار کن اوامر و نواهی او را رعایت کن و درباره مردم انصاف را از دست مده خود و نزدیکان و آشنایان تو نه خود بر آنان ستم کن و نه بگذار خویشان و دوستانت به نام تو بر آن ها ستم ورزند که اگر چنین نکنی ستمکاری و کسی که به بندگان خدا ستم کند، خداوند دشمن او شود و با هر کس که خدا دشمن شود عذرش را نمی پذیرد و دلیل و توجیه او را نادرست می گرداند.» (1)

حضرت به امام حسن و امام حسین علیهم السلام فرمود:

« همواره دشمن ستمگر و طرفدار مظلوم باشید.» (2)

ص:79

نامه من به آنان می رسد به ترس از خدا و نظم و

آراستن در کارها سفارش می کنم.» (1)

با این همه در این که چرا مسلمانان و شیعیان آن حضرت با نظم بیگانگی دارند و کشورهای بیگانه از دین این مقدار به رعایت آن پرداخته اند، جای تأمل بسیار دارد .

امام می فرمود:

«بندگان خدا خودتان را ارزش سنجی کنید قبل از آن که شما را بسنجند و خویشتن را حسابرسی نمایید قبل از آن که به حسابتان برسند.» (2)

دوستی است. امام به زمامداران خود توصیه می فرمود که با همه مردم مهربان باشند.

در عهدنامه مالک اشتر چنین آمده است:

مهربانی و خوش رفتاری با رعیت تمامی مردم چه مسلمان و چه غیر مسلمان را در دل خود جای ده. با آنان مهرورزی کن و همچون جانور شکاری مباش که خوردنشان را غنیمت شماری ؛ زیرا مردم دو دسته اند: یا برادر دینی توأند و دسته دیگر در آفرینش با تو همانند می باشد. خواسته یا ناخواسته خطایی از آنان سر می زند، به خطاشان منگر و از گناهشان درگذر.» (1)

امام به همه انسان ها خطاب می کنند:

«چنان با مردم آمیزش و برخورد داشته باشید که اگر مردید، بر شما بگریند و اگر زنده

ص:82

ماندید، به شما مهربانی ورزند خواستار معاشرت با شما باشند .»(1)

«خوش خویی، دام دوستی است و مدارا و دوستی با مردم پوشنده عیب هاست.»(2)

امام نحوه رفتار با دیگر مردم را چنین می پسندد:

«چون برادر دینی تو از تو بُرید خود را به پیوند با او وادار و چون روی برگرداند مهربانی پیش آر، و چون بخل ورزد از بخشش او و هنگام دوری گزیدن او، از نزدیک شدن و به وقت سخت گیری از نرمی کردن و به هنگام گناهش از عذر خواستن دریغ مدار چنان که گویی تو بنده

اویی و او به تو نعمتی داده است و حقی بر گردنت دارد و مبادا این نیکی را آن جا انجام دهی

ص:83

که نباید و یا درباره کسی که آن را نشاید به کسی که شایسته نیکی نیست چنان رفتار نکن .»(1)

همسایه حق ارث قرار خواهد داد.» (1)

«همانا برترین وسیله نزدیکی به خداوند سبحان عبارت است از: ایمان به خدا و پیامبرش... و احسان و نیکی و پیوند با نزدیکان و خویشاوندان که مال را افزون سازد و اجل و مرگ را به تأخیر اندازد.» (2)

مکن، و همان گونه که از دیگران نیکی را انتظار داری، خود نیز در حق آنان نیکی کن. هر کاری را که از دیگران زشت می شماری، ارتکابش را برای خود نیز زشت بدان، از خدمت دیگران به تو به مقداری خشنود باش که خود راضی به ارایه آن به دیگران هستی... آن چه را دوست نداری درباره ات بگویند تو نیز درباره دیگران مگو... .»(1)

امام علی علیه السلام در وصیتی طولانی خطاب به امام حسن علیه السلام نکته های فراوان اخلاقی را تذکر داده است.

در این جا برخی از محورهای آن را فهرست می کنیم:

«از پدری که در آستانه فناست و چیرگی زمان را پذیراست زندگی را پشت سر نهاده، به گردش روزگار گردن نهاده... به فرزندی که آرزومند چیزی است که به دست نیاید و

ص:86

بیماری ها را نشانه و در گرو گذشت زمانه است... تو را سفارش می کنم به:

ترس از خدا و پیوسته در فرمان او بودن ؛

دلت را به اندرز و موعظه زنده بدار و به پارسایی بمیران ؛

آخرتت را به دنیا مفروش ؛

به کار نیک امر کن و خود را در شمار نیکوکاران قرار ده ؛

در راه خدا بکوش و از ملامت سرزنش گران بیمی به خود راه مده ؛

خود را به شکیبایی عادت بده ؛

به راه پدران پارسایت برو ؛

به دنیا دل مبند ؛

راهی طولانی در پیش داری پس توشه آن را فراهم کن ؛

تو برای آخرت و جهان دیگر آفریده شده ای نه برای دنیا ؛

کمتر سخن بگو و بیشتر تفکر کن ؛

ص:87

حق دیگران را ضایع مکن و... .»(1)

زندگی اجتماعی را برگزیده است ؟

آیا علت خارجی و بیرونی نظیر توفان و سیل و بیماری های سخت یا نزاع ها باعث شده است که انسان ها به سمت یکدیگر جذب شده و به تشکیل واحد جمعی مبادرت ورزند ؟

آیا علّت درونی و طبیعت حیوانی و غریزی انسان وی را وادار به زندگی جمعی کرده است؟ به این معنا که انسان نیز همچون حیواناتی که به صورت جمعی به منظور یافتن شکار بیشتر و خوردن لاشه های زیادتر زندگی می کنند، دست به زندگی جمعی زده است تا پوشاک و خوراک او بهتر و مناسب تر تأمین شود.

آیا زندگی اجتماعی امری متناسب با طبیعت عقلانی انسان است و اندیشه و تفکر و شعور فطری انسان آن را بر زندگی انفرادی ترجیح داده است ؟

در نظریّه نخست، زندگی اجتماعی انسان غیرطبیعی و امری اضطراری و تحمیلی است ؛ زیرا از اضطرار و اجبار عوامل آب و هوایی یا زیست محیطی و همانند آن ناشی

ص:89

شده است و انسان ها از روی میل و کشش درونی دور یکدیگر جمع نشده اند و تنها از روی ضرورتی که طبیعت برای آن ها فراهم آورده، و به تعبیر دیگر از بد حادثه و عناد زمانه به زندگی اجتماعی روی آورده اند. پس شهرنشینی هدفی اصیل و اولی نبوده و به عنوان رفع اضطرار و هدف ثانوی تلقّی می شود.

بر اساس نظریّه دوم، حیات اجتماعی ظاهرا امری طبیعی است و براساس طبیعت حیوانی بشری شکل گرفته و نیازهای غریزی باعث ایجاد اجتماع انسان ها شده است.

دراین نظریّه نیزحیات اجتماعی از اصالت و هدفی انسانی برخوردارنیست؛زیرا گرچه نیازها و ضرورت های اولیه بشری، از درون انسان را وادار به پیوستن به جامعه کرده است ولی منظور از آن تأمین هر چه بیشتر این احتیاج ها می باشد، هدف ارضای هر چه بهترجنبه های حیوانی است و تشکیل اجتماع وسیله ای برای نیل به آن محسوب می شود.

بر طبق نظریّه سوم، از آن جا که حیات جمعی از جنبه انسانی نشأت گرفته و دارای غایتی اصیل و هدف و کمال است، اجتماع هدفی است که انسان ها نه از روی عجز و

ص:90

درماندگی و اضطرار و نه از ناحیه جبر و فشار غرایز حیوانی ؛ بلکه از سر فهم و شعور انسانی به منظور ارتقا به کمالات انسانی، آن را برگزیده اند و با تشکیل آن گامی به سوی کمال برداشته اند. پس اجتماع به سان شرکتی است که با اختیار و انتخاب انسان ها شکل گرفته که گر چه اجتماع و تشکّل آن ها منافعی بیشتر و درآمدی پر سودتر را در پی دارد ولی اهداف متعالی انسانی مورد نظر آن است.(1)

از نظر نهج البلاغة، دنیا و اجتماع بشری دارای ویژگی های زیر است:

الف: زندگی اجتماعی میدان برد و باخت و فضایی برای مسابقه است.

ص:91

انسان ها به این میدان وارد شده اند تا با هم رقابت کنند، انسان موجودی مسابقه دهنده و رقابت جو است.

امام علی علیه السلام فرمودند:

«آگاه باشید که امروز، روز آمادگی است و فردا روز مسابقه و خط پایان، بهشت است و آن که بدان نرسد جایگزین دوزخ است.»(1)

«قسم به خدایی که او پیامبر صلی الله علیه و آله را به راستی مبعوث کرد به هم درخواهید آمیخت، درآمیختنی ؛ و غربال خواهید شد، غربال شدنی. همانند مواد دیگر که در دیگ می ریزند زیر و رو خواهید شد تا پست ترین شما بالاترین شما شود و بالاترین شما پست ترین شما گردد آنان که واپس مانده اند سبقت جویند و آنان که پیش

ص:92

افتاده اند عقب افتند.»(1)

«سپاس خدای را که... دنیا را جای آمادگی و قیامت را جای مسابقه و پاداش مسابقه را بهشت قرار داد.»(2)

ب: زندگی اجتماعی میدان تجارت و سود و ضرر است. انسان آمده است تا سوداگری کند و حیات اجتماعی صحنه داد و ستد و تجارت است.

قرآن در سوره توبه از خرید جان ومال مؤمنان در مقابل بهشت سخن گفته است(3)

ص:93

در نهج البلاغة، امام به اصحاب خود چنین فرمود:

«چه شده است که شما را تاجرانی می بینم که بدون سود می باشید؟»(1)

ج: انسان در زندگی اجتماعی نیازمند دفاع، پشتیبانی و رسیدگی است ؛ زیرا بدون اجتماع درمانده می شود. از این رو، قوم و قبیله ای می خواهد تا پریشانی او را برطرف سازند و دردهای او را تسکین دهند و هنگام فقر و مسکنت به یاری او بشتابند. او می خواهد در اجتماع باشد تا به دیگران کمک کند و دیگران به او کمک کنند.

عقل منفعت جو و حسابگر او می فهمد که اگر با اجتماع باشد حمایت اجتماع را در پی خواهد داشت و در حال جدایی از آن ها، تنها یک دست را از اجتماع دریغ داشته ولی دستان فراوانی را از دست داده است.امام علی علیه السلام فرمود:

ص:94

«مردم! مرد اگر چه مالدار باشد ولی از کسان خویش بی نیاز نیست تا به دست و زبان از او دفاع کنند ؛ چه آن ها بیشترین مردم هستند که او را احاطه کرده اند و در حال پراکندگی خاطر، اصلاح کننده ترین و در هنگام بلا و مصیبت مهربان ترین کسان هستند... آگاه باشید اگر یکی از شما خویشاوند فقیری داشته باشد مبادا یاری خویش را از او دریغ بدارد و از پای بنشیند... کسی که یاری خود را از کسان خود دریغ دارد یک دست از آنان بازداشته و دست هایی را از یاری خود از دست داده است و آن که با اطرافیان طریق نرمی گزیند پیوسته از کسان خود مودت خواهد دید.» (1)

امام علی علیه السلام مردم را به همراهی کردن و ملازمت با جماعت توصیه می فرمود:

«دو گروه از این امت در ارتباط با شخص من به ورطه هلاکت می افتند، یکی دوستداران افراطی که با مهر از راه حق بیرون می افتند، و دیگر کینه توزان که کینه به

ص:95

انحرافشان می کشاند. در این میان بهترین شکل ارتباط با من، از آن مردمی است که در راستای تعادل حرکت می کنند و راه میانه را می پیمایند شما هم همراه آنان باشید و همواره با اکثریت و انبوه مردم همسو باشید که دست خدا بر سر جماعت است و از تفرقه بپرهیزید که موجب آفت است همانا آن که از جمع مسلمانان به یک سو شود تک روی کند سهم شیطان است چنان که گوسفند چون از گله دور ماند نصیب گرگ بیابان است.» (1)

امام علیه السلام در این خطبه به همراهی انبوه مردم امر فرمود و دلیل آن را بودن قدرت خداوند با جمعیّت مردم ذکر می کند ؛ چرا که اجتماع همراه با قدرت و شکوه و جلال و 127 .

ص:96

عظمت خداوند و همراه سلطه و چیرگی خدایی است. هنگامی که جمعیتی شکل می گیرد،

مقارن آن حیاتی خلق می شود و قدرتی زاده می شود و جلال و شکوهی پدید می آید که همان فیض خداوند و مظهر نمایش قدرت اوست. برعکس، انسان تک رو، شیطان زده است، افراد منزوی، صفات شیطان را نشان می دهند و از او آموزش می گیرند و طبعا کانون وسوسه و شیطنت و مظهر افتراق و تاریکی اند ؛ چرا که جماعت کانون رحمن است و انفراد کانون شیطان، گروه، تبلور حیات و شادابی و قدرت است و تک روی مظهر مرگ و ضعف و فترت.

حضرت در خطبه ای مردم را چنین توصیه کرده است:

«ای مردم! خوشا به حال کسی که اشتغال به عیب خود، او را از پرداختن به عیوب دیگران باز دارد، و خوشا به حال کسی که ملازم خانه خود باشد و غذای خود را خورد و به طاعت خدای خویش مشغول باشد و بر گناهان خود بگرید پس مشغول خود باشد و

ص:97

مردم از شرّ او در امان باشند.» (1)

ممکن است برخی این سخن حضرت را منافی با اجتماع گرایی دانسته و خیال کنند حضرت به انزواطلبی و جدا شدن از اجتماع توصیه دارند، ولی کلام بالا ناظر به خودسازی و محاسبه نفس است. یعنی انسان گرچه در اجتماع زندگی می کند باید همیشه خود را ارزیابی کرده و به عیب های خویش متوجه باشد ؛ نه این که با دیگران ارتباط نداشته باشد ؛ زیرا این سخن از شخصیتی صادر شده است که خود به طورجدّی در صحنه اجتماع حضور داشته و از معاشرت با مردم کناره گیری نکرده است.

حضرت در این بیان، عاقلانه بودن در اجتماع را مورد نظر قرار داده و توصیه

ص:98

فرموده است که انسان باید در عین زندگی در اجتماع، با مردم محتاطانه برخورد کند و زبان خود را کنترل و راحتی دیگران را بر نشاط خود ترجیح دهد.

با توجه به ویژگی های مذکور، [زندگی اجتماعی میدان مسابقه و میدان تجارت و سود و زیان است. انسان در زندگی اجتماعی نیازمند کمک دیگران است] روشن می شود انسان ذاتا به اجتماع و جماعت گرایش داشته و دین نیز او را به پیوستن به اجتماع فرامی خواند و به شکل برهانی انسان خواهان تجارتی پرسود است و تجارت پرسود از نظر عقل با پیوستن به جمع به دست می آید. پس انسان عقلاً خواهان پیوستن به جمع است. انسان ها به جمع می پیوندند؛ چون می خواهند به فایده بیشتر و به کمال و فعلیتی افزون تر نایل شوند، ولی اگر احساس کنند میدان، میدان زیان و باخت است به بازار پرسودتر و بی ضررتری جذب می شوند. اگر انسان احساس کند در زندگی گروهی اصل سرمایه او که انسانیت است مورد مخاطره قرار می گیرد به سوی جمعیت دیگری مهاجرت می کند و فلسفه هجرت در اسلام همین است. هجرت و فلسفه آن در

ص:99

تداوم همان فلسفه جمعی است ؛ یعنی پرفایده کردن و بی ضرر ساختن تجارت انسان تاجر.

اگر در جامعه ای فضیلت خواهی و حقیقت جویی و شرافت اخلاقی در معرض خطر بیفتد به طوری که مردم به جای عبادت خداوند متعال، به عبادت طاغوت بپردازند، و تفاخر به مال و جاه و ریاست، جای تقوا و سداد و راستی را بگیرد، و انسان احساس کند با بودن در چنین اجتماعی دچار ضرر و زیان خواهد شد، از این اجتماع جدا می شود و به جماعتی می پیوندد که سود خود را در آن می بیند. بنابراین، تصویری منطقی و معقول از حیات اجتماعی ارایه می شود .

انسان به جمع نیاز دارد ولی در عین حال نمی خواهد در میدان مسابقه عقب بماند و یا در تجارت خویش دچار ضرر شود. پس حیات اجتماعی ناشی از عقل حسابگر انسانی است.

ص:100

همسان و دست هایشان یاریگر، و شمشیرهایشان نصرت دهنده یکدیگر، و بینایی ها ژرف و تصمیم ها و اراده ها یگانه بود. آیا در اطراف و اکناف جهان ارباب و پادشاه نبودند؟ پس نگاه کنید به آن چه در آخر کار گرفتار شدند، زمانی که در بین آنان تفرقه افتاد و الفت گسسته شد و سخن و دل ها مختلف گردید و دسته دسته شدند و به جنگ با یکدیگر پرداختند و خداوند لباس عزت و کرامت را از ایشان بیرون کرد و فراوانی نعمتش را از ایشان سلب نمود، و برای عبرت، داستان و سرگذشت آنان در بین شما باقی ماند.» (1)

حضرت در این بیان به زیبایی اثر عزّت بخش و نشاط آفرین وحدت و اتحاد مردم را برنموده و نشان داده است که تفرقه و پراکندگی و دسته دسته شدن امت ها چگونه آنان

ص:103

را به نابودی می کشاند که تنها قصه و داستان آن ها باقی می ماند!

نج شما تپید هرگز نیاساید... .»(1)

امام علی علیه السلام فرمود:

«آگاه باش که رعیّت دارای طبقاتی است که کار بعضی اصلاح نمی پذیرد مگر به بعضی دیگر، و گروهی از گروهی بی نیاز نیست. برخی لشکر خداوندند و برخی کاتبان و نویسندگان و برخی قضاوت پیشگان و برخی تجار و برخی اداری و... .» (1)

هم چنین فرمود:

«هیچ چیز چون ستمگری و ظلم نعمت خدا را دگرگون نمی کند و کیفر او را نزدیک نمی گرداند.» (2)

«به درستی آنان که پیش از شما بودند هلاک شدند؛ زیرا حق مردم را ندادند و آن را

ص:106

با رشوه خریدند و به راه باطلشان بردند و آنان پیرو آن گردیدند.» (1)

ابن ابی الحدید در شرح کلام بالا نوشته است:

«یعنی حق مردم را به آنان ندادند و مردم مجبور شدند حق خود را با رشوه و مال به دست آورند و سپس با جایگزینی باطل به جای حق، این عمل سنّتی شد که نسل های بعد در پی آن عمل کردند. برخی به جای اِشْتَروا، اِسْتَروا نقل کرده اند. در این صورت معنا چنین می شود که کارگزاران حکومتی حق مردم را ندادند و مال و ثروت را برای خود نگه داشتند ؛ زیرا اِستِری به معنای "برای خود برگزیدن" است.» (2)

ص:107

استوار گردد... زمانه اصلاح شود و به ماندگاری دولت امید می رود... .»(1)

اصلاح جامعه، به حضور چشمگیر دانشمندان و کارشناسان در مسایل جدّی جامعه و اظهار نظر آنان بستگی دارد:

«با علما و دانشمندان در تثبیت و استحکام اموری که سرزمین تو را به صلاح می آورد به مباحثه و گفت و گوی بسیار بپرداز.» (2)

اصلاح جامعه، به اصلاح اخلاقی افراد جامعه بستگی دارد. پس مردم باید

ص:109

روحیّات و عادات خود را تغییر دهند:

«هر آن که درونش را بپالاید، خدای چهره برونش را راست گرداند، و هر آن که برای دینش بکوشد، خداوند امر دنیایش را بسنده باشد، و هر آن که پیوستگی های خود و خداوندش را نیکو کند، خداوند رابطه مردم را با او نیکو سازد.»(1)

«مردم چیزی از امور دینشان را برای اصلاح دنیایشان ترک نمی کنند مگر آن که خداوند آنان را دچار امری زیان بارتر از آن خواهد کرد.» (2)

اصلاح جامعه به اصلاح نظام مالیاتی بستگی دارد:

« ای مالک مالیات را دقیقا زیر نظر بگیر به گونه ای که صلاح مالیات دهندگان باشد ؛

ص:110

زیرا در بهبودی وضع مالیات و بهبودی حال مالیات دهندگان، بهبودی حال دیگران نیز نهفته است و هرگز به آسایش نمی رسند جز از راه صلاح و آسایش مالیات دهندگان.»(1)

حضرت راه رسیدن به اصلاحات را نصیحت (2)، گذشت از خطای مردم (3) شدّت و غلظت بر برخی از متخلفان (4) و میانه روی و پرهیزاز افراط و تفریط درعفو و مجازات(5)معرفی کرده است.

ص:111

و به صورت فردی قابل اجرا نیست. (1) انجام عبادت های فردی نیز، در بردارنده برخی وظایف زندگی است ؛ مثلاً فردی که در تنهایی و خلوت نماز روزانه می خواند خود به خود به انجام پاره ای از وظایف اخلاقی و اجتماعی مبادرت می ورزد. نمازگزار باید افزون بر وقت شناسی، جهت شناسی، توجه کامل به معبود، رعایت بهداشت و نظافت، به حقوق دیگران احترام بگذارد، از غصبی نبودن لباس و مکان خود مطمئن باشد، با بندگان شایسته خدا اعلام صلح نماید و... .

در اسلام هر کار خیر و مفیدی اگر با انگیزه پاک خدایی توأم باشد، عبادت محسوب می شود. بر این اساس، حتی تجارت، کار، درس، فعالیت اجتماعی و... می توانند عبادت باشند.

ص:113

برخی، عبادت را نوعی معامله با خداوند می دانند ؛ بدین معنا که همانند کارگری که برای کارفرما کاری انجام داد، و مزدی دریافت می کند، انسان عابد نیز در مقابل عبادت، مزدی دریافت خواهد کرد که البته مزد او در سرای دیگر به او داده خواهد شد. از نظر اینان تار و پود عبادت همین اعمال بدنی و حرکات ظاهری است که به وسیله زبان و خم و راست شدن بدن انجام می پذیرد.

ولی برخی از انسان ها، از عبادت تلقّی دیگر دارند، آنان عبادت را به صورت کارگر و کارفرما و کار و مزد تلقی نمی کنند ؛ بلکه عبادت را نردبان قرب به خداوند، پرورش استعدادهای روحی، سپاس خالق و اظهار شیفتگی، به کمال مطلق می دانند، بر این اساس، پیکر عبادت همان قالب و ظاهر آن است ولی روح عبادت این است که عبادت تا چه اندازه سیر و سلوک به سوی خداوند است.

حضرت علی علیه السلام نیز در نهج البلاغة عبادت را چنین تلقّی نموده و سخنان و

ص:114

عبادت های آن حضرت سرچشمه و الهام بخش این نگرش عالی شده است.

در نهج البلاغة، مطالب مربوط به اهل سلوک و عبادت فراوان آمده است. حضرت گاه به «یاد خداوند» که هدف عبادت است، پرداخته و گاه سیمای عابدان شب زنده دار را ترسیم کرده است.

در جایی، عبادت کردن مردم با انگیزه های متفاوت مورد توجه قرار گرفته و در جای دیگر، عنایت های غیبی که در پرتو عبادت صحیح فراهم می آید، بیان شده است. حضرت در بیانی به تأثیر عبادت در محور آثار گناهان اشاره کرده و در بیانی، به درمان پاره ای از بیماری های اخلاقی و عقده های روانی به وسیله عبادت پرداخته است.

«نماز را برای این که به یاد من باشی، به پا دار.» (1)

انسان عابد که به نماز می ایستد غیر خداوند را از یاد می برد، او توجه دارد که خود بنده ای ضعیف است که از خود هیچ ندارد و همیشه تحت مراقبت موجودی قادر و عالم و بصیر و مهربان است که همه چیز به دست اوست. اگر یاد خداوند که هدف نهایی از عبادت است در دل عابد جای گیرد، دلش صفا خواهد یافت و آماده دریافت عنایات خداوندی خواهد شد.

امام علی علیه السلام فرمود:

«خداوند یاد خود را صیقل دهنده دل ها قرار داده است، دل ها بدین وسیله پس از کری شنوا، و پس از نابینایی بینا، و از پس سرکشی رام می گردند. خداوند متعال را همواره در هر برهه ای از زمان که پیامبران نبوده اند بندگانی است که از راه اندیشه با

ص:116

آنان در راز بوده و از طریق خرد با آنان دمساز است. آنان چراغ هدایت را به نور بیداری که در گوش ها و دیده ها و دل ها فراهم آمده، برافروخته اند.»(1)

را خوشبخت و سعادتمند معرفی کرده و آنان را حزب اللّه می داند:

«خوشا به حال کسی که مسؤولیت های واجب را در پیشگاه پروردگار خویش به انجام می رساند و در راه او هرگونه تلخی و سختی را به جان می خرد. شب هنگام از خواب دوری می گزیند و آن گاه که سپاه خواب حمله آورد زمین را فرش و دست خود را بالش قرار می دهد همانند کسانی است که هراس معاد، خواب از چشمانشان ربوده و پهلو از بسترها تهی کرده اند، لب هاشان به یاد پروردگار همواره در جنبش است و با استغفار طولانی، گناهانشان پراکنده شده است. آنان حزب اللّه هستند.»(1)

در بیان گران قدر دیگری شیوه قرائت آیات خداوند توسّط شب زنده داران، و چگونگی عبادت و تضرّع و ابتهال آنان در شب ها و رفتار و منش آنان

ص:118

در روزها ترسیم شده است:

«شب هنگام برای عبادت برپایند، آیات قرآن را با آرامی و شمرده و باتأمل و درنگ بر زبان دارند و با خواندن آن اندوهبارند و در آن خواندن داروی درد خود را به دست می آورند. اگر به آیه ای گذشتند که تشویقی در آن است چنان به آن طمع می بندند که جان هایشان از شوق لبریز گردد، گویی که دیده هاشان بدان می نگرد و اگر به آیه ای از آیات قهر و غضب می رسند بدان چنان گوش فرا می دهند که گویی آهنگ برآمدن و فروشدنِ آتش جهنم را می شنوند. کمر به عبادت خم کرده اند و پیشانی ها و پنجه ها و زانوها و سرانگشت پاها را به خاک می سایند و آزادی خود را از خداوند می طلبند، امّا همین شب زنده داران ، در روز پرهیزگار و بردبار و دانا و پارسایند در شب تا این حد روحشان به دنیای دیگری پیوسته است ولی در روز انسان های اجتماعی اند .» (1)

ص:119

پرستیدند و این پرستش آزادگان است.» (1)

حضرت در بیانی دیگر فرمودند:

«اگر خداوند از نافرمانی خود بیم نمی داد به فرض که خداوند کیفری برای نافرمانی معین نکرده بود واجب بود به شکرانه نعمت هایش نافرمانی نشود.»(2)

منزل ها و مراحل را طی خواهد کرد تا به آخرین حد سیر و صعود معنوی نایل آید. حضرت از آرامش خاص آن رادمردان و افاضه علوم بر قلب آنان سخن گفته است.

«عقل خویش را زنده و نفس خویش را میرانده است تا اندام درشت او لاغر شد و خشونت های روحی او به نرمی مبدّل گشت، نوری سخت درخشان بر قلب او درخشید و راه را بر او روشن و به راه راست سوق داد، پیوسته از این منزل به آن منزل برده شد تا به آخرین که منزل "سلامت" است رسید، پاهایش همراه بدن آرام او در قرارگاه امن و آسایش ثابت ایستاده است. این همه برای این است که دل و ضمیر خود را به کار گرفت و پروردگار خود را خشنود ساخت.»(1)

عابدان و سالکان الهی به حیات و مرگ بدن نمی اندیشند ؛ بلکه همواره در اندیشه «مرگ دل» به سر می برند:

ص:122

« سالکان مردم دنیا را می بینند که مرگ تن هاشان را بزرگ می پندارند، اما آنان مرگ دل های زندگان را بزرگ تر می شمارند.» (1)

سالکان زنده دل بر اثر تهذیب نفس، دارای دانش های فراوانی می شوند که بر قلب آنان سرازیر و اشراق و افاضه می شود:

«علمی که بر پایه بینش کامل است بر قلب های آنان هجوم آورده است، روح یقین را لمس کرده و آن چه را ناز پروردگان دشوار دیده اند، آسان پذیرفته اند و بدان چه نادانان از آن رمیده اند، خو گرفته اند.»(2)

ص:123

«فرشتگان آنان را در میان گرفته اند آرامش برایشان فرود آمده است، درهای آسمان ملکوت به روی آنان گشوده و کرسی های کرامت برایشان نهاده شده است. خدا از حالشان آگاه و از کوششان خشنود و آن گاه که دست به دعا برمی دارند، پس رفتن پرده های تاریک گناه را احساس نموده و بوی مغفرت و گذشت الهی را استشمام می کنند.» (1)

در مقابل، یاد و بندگی خداوند، وجدان مذهبی انسان را پرورش داده، رغبت به کارهای نیک را افزایش داده و باعث کاهش تمایل های نفسانی و میل به فساد و گناه می شود.

عبادت خداوند گاه برطرف کننده تیرگی های ناشی از گناهان و گاه باعث حراست و نگهبانی بندگان مؤمن در برابر آفات اخلاقی و بیماری های روانی است ؛ به عبارت دیگر، عبادت هم آثار موجود گناهان در دل آدمی را رفع می کند و هم دفع کننده آفاتی است که انسان همواره در معرض ابتلاء به آن ها قرار دارد.

در نهج البلاغة به هر دو جنبه اشاره رفته و خاصیت رفع و گناه زدایی در کنار تأثیر عبادت در حراست از انسان در مقابل آفات اخلاقی مطرح شده است.

حضرت در خطبه ای که به نماز و زکات و ادای امانت ها سفارش می کنند، در مورد اثر نماز فرمودند:

«نماز، گناهان را مانند برگ درخت می ریزد و گناهان را می گشاید چنان که بند از کسی

ص:125

بگشایند و رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز را به چشمه آب گرم که بر در خانه شخص باشد و روزی پنج نوبت خود را در آن شست و شو دهد، تشبیه فرمود. آیا با چنین شست و شوها چیزی از آلودگی بر بدن باقی می ماند؟» (1)

حضرت در خطبه ای دیگر پس از اشاره به پاره ای از رذایل اخلاقی ؛ همانند ستم، کبر، سرکشی، عصبیت، کینه و فخر فروشی فرمود:

« از آن جا که بشر در معرض این آفات است خدا بندگان با ایمان خود را با نمازها و زکات ها و روزه گرفتن های دشوار از این آسیب ها برکنار می دارد، این عبادت ها، چشم هارا از خیرگی بازمی دارد، دل هارا متواضع کرده و خودبینی را زایل می کند.» (2)

ص:126

اشاره می کنیم.

درختانی پربار درآیند. همه این استعدادها در دل این آفریده ها به ودیعت نهاده شده و از انسان خواسته شد مسؤولیت جمع آوری بذرها را به عهده بگیرد، آن ها را در دل خاک بگذارد و با آبیاری آن ها زمینه به بارنشستن آن ها را فراهم و همگان را بهره مند سازد.

به عبارتی دیگر، این انسان است که باید از استعدادهای نهفته در عالم هستی بهره مطلوب ببرد و آن را در مسیر درست خود قرار دهد. بر این اساس، نعمت های الهی با کار انسان پیوند می خورد تا ثمره اش روزی مقرری باشد که خداوند برای هر آفریده ای در دل زمین جای داده است. خداوند به خاک قدرت باروری و حاصل خیزی بخشیده و در قبال آن مسؤولیت کشت را به انسان واگذار کرده است، معادن را در درون زمین تعبیه کرده و مسؤولیت استخراج آن را به عهده انسان نهاده است، آب و هوا و دیگر نعمت های الهی به اندازه فراهم آمده و این انسان است که باید این نعمت های الهی را به رزق پاک برای خود و دیگر موجودات تبدیل کند. حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام در

ص:129

خطبه ای دایره مسؤولیت انسان را «آبادی تمام زمین» و «سعادتمند کردن تمام بندگان خدا» دانسته و انسان را حتی در برابر حق چهارپایان دارای مسؤولیت معرفی کرده است:

«خدا را در نظر بگیرید تقوا پیشه کنید در حق سرزمین های خداوند و بندگان او که شما حتی نسبت به سرزمین ها و چهارپایان مسؤول اید... .»(1)

حضرت به مالک اشتر نوشت:

«باید نظر تو بیشتر در آبادانی زمین باشد تا گرفتن مالیات و خراج ؛ زیرا مالیات بدون آبادانی میسر نمی شود و گرفتن مالیات بدون آبادانی موجب ویرانی سرزمین ها و

ص:130

هلاکت بندگان است.» (1)

از هدف های حضرت از طرح آن، یاد دادن تلاش و پس انداز به مسلمانان باشد که اگر مورچه چنین است چرا ما که قدرت کار و تلاش داریم چنین نباشیم! حضرت حقیقت هایی را از زندگی به تصویر می کشد و توجه انسان ها را به آن معطوف می دارد تا درس بیاموزند.

امیرمؤمنان از داوود پیامبر علیه السلام و کار وی سخن می گوید: او که صاحب زبور است و خواننده خوش صوت اهل بهشت، ولی از بیت المال ارتزاق می کرد و خدایش او را ملامت کرد و پس از آن به بوریا بافی (1)روی آورد و از برگ خرما زنبیل می بافت و به همنشینان خود می گفت چه کسی آن را برای من می فروشد؟ و از

ص:132

بهای آن قرص نان جوینی می خرید.(1)

آن ها دانسته است ؛ چرا که با به کارگیری خرد، انسان می تواند سرمایه های بسیاری به دست آورد و به عکس اگر از نعمت خرد برخوردار نباشد اگر سرمایه ای هم داشته باشد به تباهی کشیده خواهد شد.

«ثروت مادی» از دو بعد مورد توجه اسلام است: نخست بهره برداری صحیح و سرمایه گذاری ثروت به شکل معقول و مشروع ؛ دوم اندوختن و ذخیره سازی آن. دین، ثروت اندوزی را مذمت کرده و به شدت با این پدیده مبارزه کرده است. قرآن کریم ثروت اندوزان را به عذابی سخت بشارت داده شده:

«...وَ الَّذینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَلا یُنْفِقُونَها فی سَبیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ اَلیمٍ»(1)

«آنان که طلا و نقره را ذخیره کرده و آن را در راه خدا انفاق نمی کنند به عذابی دردناک بشارت بده.»

ص:134

ثروت اندوزی موجب حبس اموالی می شود که باید در جاهای درست هزینه شود و ثروت اندوزان، جامعه را از سرمایه ای که باید در آن جریان یابد، محروم می کنند. بر همین اساس، امام علی علیه السلام آنان را مرده و نابود شده معرفی کرده است:

«ثروت اندوزان مرده اند گر چه به ظاهر حیات دارند.» (1)

اسلام که ثروت اندوزی و حبس اموال را مذمت کرده راه های بهره برداری صحیح از ثروت را معرفی کرده که برخی از آن ها عبارتند از:

الف بخشش به فقیران و نیازمندان، اگر ثروت در اختیار مستضعفان قرار بگیرد، قدرت خرید آنان بالا می رود و با خرید و فروش روند اقتصاد شتاب می گیرد و رونق به بازار رو می کند. صاحبان سرمایه با بخشش کردن مال افزون بر پاداش الهی،

ص:135

خود نیز از رهگذر رونق بازار بهره مند می شوند .

قرآن کریم بخشش کردن را تشویق کرده وآن را به نفع خود بخشش کننده دانسته است:

«...وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَلاَِنْفُسِکُمْ...»(1)

«هر چیزی که بخشش کنید به نفع خود شماست.»

پیشوایان معصوم علیهم السلام و امام علی علیه السلام فراوان بخشش مال را مطرح کرده و بر آن تأکید ورزیده اند. حضرت فرمود:

«خوشا به حال آن که خود را خوار انگاشت و کسبی پاکیزه داشت و درونش را از بدی به پرداخت و خوی خود را نیکو ساخت و زیادی مالش را بخشید....»(2)

ص:136

تاریخ زندگی حضرت امیرالمؤمنین گویای عمل حضرت به صدقه و بخشش و وقف به سود نیازمندان جامعه اسلامی است. سخن از وقف ها و صدقه های حضرت در کتاب های تاریخی فراوان یافت می شود.

ب پرداخت وام به نیازمندان، صاحبان سرمایه می توانند از راه اعطای وام نیازمندان را در زمینه های اقتصادی یاری دهند و چه بسا از راه دسترسی به سرمایه، به تولید پرداخته و رونق اقتصادی را به ارمغان آورند. خداوند متعال قرض دادن به نیازمندان را، قرض دادن به خداوند معرفی کرده است. (1)

حضرت علی علیه السلام با تشویق صاحبان سرمایه به اعطای وام به نیازمندان پس از قرائت آیه قرآن، فرمود:

«خداوند از روی تنگدستی وام از شما نمی گیرد... او از شما وام می گیرد و

ص:137

گنجینه های آسمان ها و زمین از آنِ اوست و بی نیاز و ستوده است. او خواسته است که شما را بیازماید تا کار کدام یک از شما بهتر آید... .»(1)

هم چنین در خطبه ای دیگر بر سر صاحبان سرمایه فریاد برمی آورد:

«خدا پدرانتان را بیامرزد اندکی پیش فرستید تا برای شما ذخیره باشد و به سودتان بینجامد و همه را باقی مگذارید که وبال گردنتان شده و به زیانتان باشد.» (2)

ج سرمایه گذاری مستقیم که عبارت است از هزینه کردن سرمایه در زمینه های

ص:138

اقتصادی که به جامعه خدمت کرده و به مرور زمان موجب افزایش سرمایه نیز بشود. علاقه به سرمایه گذاری ریشه در نهاد انسان دارد،(1) و از آن جا که سرمایه گذاری موجب اشتغال و کاهش درصد بیکاران است، مطلوب دین نیز هست.

دارد و دور از عقل است که مزد همه افراد، با هر استعداد و هر کارایی یکسان تعیین شود. امام علی علیه السلام در نامه به مالک اشتر مردم را به چند دسته تقسیم کرده و طبقات جامعه را برشمرده و فرموده است:

«هر یک سهمی دارند.» (1)

اسلام که رفاه همه افراد جامعه را خواستار است دستور می دهد افرادی که درآمد آنان از مخارج سالیانه آنان کمتر است تفاوت درآمد تا سطح رفاه را از جامعه یا دولت بگیرند، و به این وسیله عدالت به نحوی زیبا اجرا می شود ؛ چرا که از حق کسانی که توانایی بالایی دارند چیزی نکاسته و مزد آنان را برابر با افراد پایین تر ندانسته است. در عین حال، نمی گذارد که افراد با قابلیت های پایین از تنگی معیشت رنج ب

ص:140

برند و می کوشد امکانات زندگی معمولی را برای آنان فراهم آورد.

دولت اسلامی موظف است در عین آزاد گذاشتن کسب درآمد برای کسانی که توانایی بالاتری دارند، از راه گرفتن مالیات، و توزیع آن در بین اقشار کم درآمد عدالت اجتماعی را فراهم آورد.

امام علی علیه السلام فرمود:

«خدای سبحان روزیِ نیازمندان را در مال های توانگران واجب داشته است. پس نیازمندی گرسنه نماند جز آن که توانگری از حق او، خود را به نوایی رسانده است و توانگران در این مورد، مورد بازخواست خداوند قرار خواهند گرفت.» (1)

حضرت خطاب به کارگزار خود در مکه نوشت:

«آن چه را از ثروت عمومی که در نزدت فراهم آمده و در واقع متعلق به خداست به

ص:141

مصرف عیالمندان و گرسنگانی برسان که در قلمرو قدرت تو به سر می برند. اگر نیازها و خلأها را پاسخگو باشد آن چه را که مازاد مصارف آن سامان است به سوی ما بفرست تا میان نیازمندان این جا تقسیم کنیم.» (1)

بیت المال باز می گردانم که در عدالت گشایش است و آن که عدالت را بر نتابد، ستم را سخت تر یابد.»(1)

حضرت در این سیاست به رسول خدا اقتدا می کرد و به خوارج می فرمود:

«می دانید که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ... دست دزد را برید و زناکار غیر محصن را تازیانه نواخت سپس سهم آنان از بیت المال را پرداخت گرچه حد الهی را بر فاسقان اجرا می کرد ولی سهم آنان را از بیت المال قطع نکرد ....»(2)

حضرت در پاسخ اعتراض طلحه و زبیر به تقسیم مساوی بیت المال فرمود:

ص:143

«اما آن چه گفتید در "برابر دانستن همه مردم" و پرداخت یکسان بیت المال، آن چیزی بود که به رأی خود در آن داوری نکردم و پی هوای خویش نرفتم، من و شما دیدیم رسول خدا در این باره چه حکمی آورد و چگونه آن را اجرا کرد.» (1)

هم چنین فرمود:

«بی گمان این ثروت غنیمت ها و بیت المال نه ملک شخصی من است و نه از آنِ توست تنها ثروت بازیافته مسلمانان می باشد... .»(2)

امیر المؤمنین علیه السلام آشکارا و با فریاد رسا فرمود:

«اگر مال شخصی من باشد باز هم آن را به تساوی تقسیم می کنم پس چگونه چنین نکنم

ص:144

در حالی که مال از آنِ خداوند است.» (1)

هم چنین فرمود:

«به خدا سوگند اگر شب ها را بر بستر خارهای پرگزند سعدان نام خاری پرتیغ و مورد علاقه شتر است به صبح آورم و دست و پایم به غل و زنجیر کشیده شود، تحملش برایم بسی دلپذیرتر از آن است که در قیامت خدا و رسولش را در حالتی ملاقات کنم که به بنده ای از بندگانش ستم روا داشته یا مالی را به ناحق گرفته باشم... .»(2)

از مردم و برخورداری حاکمان از ثروت و نیز تجمع و انباشته شدن ثروت در نزد توانگران به وجود می آید، و تنها راه مبارزه با فقر، نابود کردن علل مذکور است. بر این اساس، امام علی علیه السلام دو گونه برنامه را برای فقرزدایی مطرح فرمود: رهنمودهای اخلاقی و برنامه های اقتصادی.

در رهنمودهای اخلاقی، سفارش هایی به ثروتمندان و توصیه هایی به فقیران بیان فرمود ولی به آن اکتفا نکرده و برنامه هایی را به عنوان وظایف فرد و جامعه برای ریشه کن کردن فقر ارایه کرد.

خداوند در برابر اغنیاست.» (1)

ثروتمندان بدانند که ثروت موجب طغیان و سرکشی می شود. پس باید همواره شکرگذار خداوند باشند. طبیعی است که شکر خداوند بدون کمک به بندگان خداوند مفهومی ندارد. امام فرمود:

«سپاسگزاری زیور توانگری است.»(2)

توانگران باید قبل از این که نیازمندان از آنان چیزی بخواهند، سخاوت داشته و گشاده دست باشند.

«سخاوت بی خواستن بخشیدن است و آن چه بعد از خواستن بخشند یا از شرم است و

ص:147

یا از بیم سخن زشت شنیدن.» (1)

«مقصود قناعت و رسیدن به روحیه خرسندی است.»(1)

عفت و پاکدامنی. به این معنا که انسان آبرویش را با خواهش از مردم نریزد وگرنه به آن خو گرفته و از حرکت به سوی بهتر شدن باز می ماند. حضرت فرمود:

«العفاف زینة الفقر.»(2)

مذمت و نکوهش دنیاطلبی:

«بندگان خدا شما را سفارش می کنم این دنیا را که وانهنده ترک کننده شماست واگذارید هر چند وانهادن آن را دوست نمی دارید.»(3)

آن چه دارند و تنظیم خانواده سفارش فرمود ؛ چرا که فقر به واسطه علم و سواد از بین خواهد رفت و کار و کوشش و پرهیز از تنبلی موجب رونق زندگی است و هزینه کردن درست و هماهنگی بین دخل و خرج و پرهیز از تنبلی موجب رونق زندگی است و هزینه کردن درست و هماهنگی بین دخل و خرج و پرهیز از مخارج گزاف، وضع اقتصادی فرد را سامان خواهد داد.

حضرت فرمود:

«مؤمن زمانی از وقت خود را در پی تحصیل معاش و ترمیم گذران زندگی است.(1) کار و عمل با علم و دانش همراه است. (2) بدون دانش، کاری نمی توان انجام داد و دانش بدون عمل بیهوده است ... هر کس میانه روی کند، نیازمند نشود (3).. کم

ص:150

«باید در خرید و فروش اجحافی بر خریدار یا فروشنده نشود.» (1)

و کارگزاران خویش را به شدت مورد بازخواست و حساب و کتاب قرار می دهد. (2)

نظام های اسلامی با توجه به این که حاکمان مجری دستورهای اسلامی و احکام برآمده از قرآن و متون دینی هستند. (1) باید نظام ارتباطی حاکم و شهروندان و بالعکس منبعث از متون دینی باشد. از جمله کسانی که در دوران حاکمیت خود به تعیین این چهارچوب و تبیین نظام ارتباطی درست بین حاکم و شهروندان پرداخته و دستورهای اسلام و قرآن را در این حوزه تشریح کرده است، امام علی علیه السلام است.

فرمان های حکومتی و سخن رانی های سیاسی آن حضرت که بخشی از آن در «نهج البلاغة» گرد آمده است، دستورهایی درباره چگونگی رابطه حاکم و شهروندان در بردارد که در این نوشته، زیر عنوان «رابطه متقابل حاکم و شهروندان» به تعدادی از آن ها

ص:153

اشاره خواهیم کرد.

امام علی علیه السلام فرمود:

«از رعیت آن را از خود دورتر دار و با او دشمن باش که عیب مردم را بیشتر بجوید که همه مردم را عیب هاست و والی از هر کس سزاوارتر به پوشیدن آن هاست. پس مبادا که آن چه را بر تو پنهان است آشکار گردانی و باید، آن را که برایت پیداست، بپوشانی و داوری در آن چه از تو نهان است با خدای جهان است. پس چندان که توانی زشتی را بپوشان تا آن را که دوست داری بر رعیت پوشیده ماند، خدا بر تو بپوشاند. گره هر کینه را که از مردم داری بگشای و رشته هر دشمنی را پاره نمای. خود را از آن چه برایت آشکار نیست ناآگاه گیر و شتابان گفته سخن چین را مپذیر که سخن چین نرد خیانت بازد هر چند خود را همانند خیرخواهان سازد.» (1)احساس مسؤولیت حاکم در برابر مال و جان و عرض شهروندان موجب می شود

ص:155

همواره خود را مدافع منافع شهروندانش بداند. حرمت و شخصیت آنان را شخصیت خود پندارد و عزت و شرف جامعه خویش را عزت و شرف خویش داند و همواره در راه اعتلای شخصیت جامعه خود تلاش کند و عزّت و سربلندی را برای جامعه اش به ارمغان آورد.

علی علیه السلام خود حاکمی بود که همواره در برابر حیثیت و شخصیت شهروندانش احساس مسؤولیت می کرد و به همین سبب در جریان تهاجم لشگریان شام بر قلمرو حاکمیت آن حضرت و تجاوز به جان و مال و عرض مردم برافروخته می شد و از این که کوفیان هیچ احساس غیرت نمی کردند برمی آشفت و فریاد می آورد:

«ای نه مردان به صورت مرد... خدایتان بمیراناد که دلم از دست شما پر خون است و سینه ام مالامال خشم شما مردم دون.» (1)

ص:156

از خود نشان ندهد که افراد طبقه های فرودست قدرت سخن گفتن و دفاع از حقوق خود را نداشته باشند و آن گونه در برابر دشمن چهره ناتوان و ضعیف نشان ندهد که تلقّی ضعف و ناتوانی به وجود آید.

امام علی علیه السلام فرمود:

«پس از سپاهیان خود کسی را بگمار که خیرخواهی وی را برای خدا و رسول او و امام خود بیشتر دانی و دامن او را پاک تر و بردباری اش بیشتر که دیر خشم آید و زود به پذیرفتن پوزش گراید و بر ناتوانان رحمت آرد و با قوی دستان برآید و آن کسی که درشتی او را برنیانگیزاند و ناتوانی وی را برجای ننشاند.»(1)

عمومی و رضایت و عدم رضایت توده ها بهترین وسیله برای سنجش درستی و نادرستی شیوه حکومتی حاکم در نظام اسلامی است. توده مردم معمولاً در پی خیر، عدالت و درستی هستند. ارج نهادن به افکار عمومی حاکم اسلامی را کمک می کند تا همواره از درستی و نادرستی کارهای خود و مسؤولان زیر دست خود آگاه شود ؛ چون انعکاس رفتار آنان در افکار عمومی روشن ترین انعکاس است. علی علیه السلام اهمیت افکار عمومی را به مالک اشتر گوشزد می کند:

«مردم در کارهای تو چنان می نگرند که تو در کارهای والیان پیش از خود می نگری و درباره تو آن می گویند که درباره آنان می گویی و نیکوکاران را به نام نیکی توان شناخت که خدا از ایشان بر زبان های بندگانش جاری ساخت.» (1)

ص:159

ارج نهادن به افکار عمومی حاکم را برای شنیدن آرای مردم آماده می کند. در نتیجه، حاکم خود را غیر مسؤول در برابر مردم نمی شمارد. حاکم ارزشگذار به افکار عمومی همواره به مشورت با شهروندان خویش می اندیشد و از این راه از فکر و ابتکار شهروندان خود بهره می گیرد و امکان اشتباه و لغزش خویش را به حداقل می رساند و با دست یابی به روش ها و دیدگاه های درست تر و کم زیان تر نظام و حکومت خود را مستحکم تر می سازد. امام علیه السلام مشورت کردن را عین هدایت(1) و استوارترین پشتیبان (2)می شمارد. استبداد رأی را موجب هلاکت و مشورت را وسیله بهره گیری از

ص:160

خود مردم می شمارد. (1) اهمیت دادن به افکار عمومی از نظر علی علیه السلام چنان محکم است که در دستور به مالک اشتر یادآور می شود اگر کاری انجام دادی که موجب تخریب ذهن عامه درباره خودت شد به سرعت عذرخواهی کن و نگذار شخصیتت در نزد افکار عمومی تخریب شود:

«اگر رعیت بر تو گمان ستم برد، عذر خود را آشکارا با آنان در میان گذار و با این کار از بدگمانی شان درآر، که بدین رفتار نفس خود را به فرمان آورده باشی و با رعیت مدارا کرده و حاجت خویش را برآورده و رعیت را به راه راست واداشته.»(2)

ص:161

توجه به افکار عمومی به قدری در تصحیح افکار حاکمان مؤثّر است که مولا علیه السلام همواره بر استانداران خود توصیه می کرد خود را از مردم جدا نکنند و مانع دیدار مردم به طور مستقیم نگردند. در همان نامه خطاب به مالک نوشت:

«پس از این همه، فراوان خود را از رعیت خویش پنهان مکن که پنهان شدن والیان از رعیت نمونه ای است از تنگخویی و کم اطلاعی در کارها. نهان شدن از رعیت، والیان را از دانستن آن چه بر آنان پوشیده است، باز دارد. پس کار بزرگ نزد آنان خرد به شمار آید، و کار خرد بزرگ نماید، زیبا زشت شود و زشت زیبا و باطل به لباس حق درآید و همانا والی انسانی است که آن چه را مردم از او پوشیده دارند و حق را نشانه ای نبود، تا بدان راست از دروغ شناخته شود.»(1)حاکم در عین ارج نهادن به افکار عمومی و خود را در معرض دید شهروندان

ص:162

قراردادن و انتقادها و نصیحت ها و توصیه های آنان را شنیدن باید توجه داشته باشد که در مشورت با مردم افراد قابل اعتنا و به دور از ضعف نفس های گوناگون را برای کار مشاوره برگزیند. مشکل ترین کارها برای حاکمان چگونگی دست یابی به افکار عمومی است و چه بسیار اتفاق می افتد که حاکمان افراد دارای ضعف را به عنوان نماینده افکار عمومی تلقی کرده و آنان را خیرخواه جامعه می شمارند و با آنان به مشورت می پردازند.

امام علی علیه السلام فرمود:

بخیل را در رأی زنی خود در میاور که تو را از نیکوکاری بازگرداند و از درویشی می ترساند و نه ترسو را تا در کارها سست نماید و نه آزمند را که حرص ستم را برایت بیاراید که بخل و ترس و آز سرشت هایی جدا جداست که فراهم

ص:163

آورنده آن ها بدگمانی به خداست.» (1)

رابطه متقابل حاکم و شهروندان درنهج البلاغة (163)

حاکمی که به افکار عمومی ارج می نهد به مراتب بهتر از حاکمانی که از این امر گریزان هستند به مشاوران دلسوز و آگاه دست پیدا می کنند ؛ زیرا افکار عمومی به طور طبیعی اندیشه های گوناگون را در معرض دید قرار می دهد و امکان گزینش بیشتری را در اختیار حاکم می گذارد. در حالی که در بریدن از افکار عمومی تنها افراد ضعیف النفس و بیمار و برخوردار از اغراض سودجویانه خود را به حاکم نزدیک می کنند و در مشاوره همواره نفع خود را در نظر می گیرند.یکی از وظایف عمده حاکم در برابر مردم تلاش برای بهبودی زندگی اجتماعی و فردی افراد تحت حاکمیت خویش است. بی توجهی به بهبود زندگی مردم موجب فقر

ص:164

دقیق به مسأله بهبود زندگی مردم مربوط است. اگر از تعبیر «اِسْتِصْلاح أهْلِها» سامان دادن مردم فهمیده شود کارهایی از قبیل آموزش، تربیت و اصلاح رفتار و اخلاق مردم نیز در زمره مسؤولیت های حاکم در برابر شهروندان قرار می گیرد و بهبود زندگی مردم اعم از بهبود معیشتی و رفتاری می گردد. علی علیه السلام در همین فرمان یادآور می شود که باید برای حاکم توجه به بهبود زندگی مردم و آباد کردن کشور از جمع آوری مالیات و خراج مهم تر و جدی تر باشد:

«باید نگریستنت به آبادانی زمین بیشتر از ستدن خراج باشد، که ستدن خراج جز با آبادانی میسر نشود و آن که خراج خواهد و به آبادانی نپردازد، شهرها را ویران کند و بندگان را هلاک سازد و کارش جز اندکی راست نیاید ؛ و اگر از سنگینی مالیات شکایت کردند، یا از آفتی که به کشت رسیده، یا آبی که از کشت هاشان بریده، یا باران بدان ها نباریده یا بذر زمین بر اثر غرق شدن یا بی آبی تباه گردیده، بار آنان را سبک گردان چندان که می دانی کارشان سامان پذیرد بدان. آن چه بدان بار آنان

ص166

را سبک گردانی بر تو گران نیاید، چه آن اندوخته ای بود که به تو بازش دهند، با آبادانی که در شهرهایت کنند و آرایشی که به ولایت ها دهند.» (1)

علی علیه السلام در این نامه مسؤولیت آبادانی و تزیین و آرایش شهرها و ولایت ها را بر عهده حاکم می گذارد و نتیجه کارکرد مردم را که موجب آبادانی و زیبایی شهرها می شود، تزیین و آبادانی شهر و قلمرو حاکم می شمارد و از این طریق حاکم را ممنون عملکرد رعیّت می شمارد.

مولا علیه السلام یادآور می شود که تحقق وظیفه حاکم در آبادانی کشور موجب رویکرد و تلاش بیشتر مردم در آبادانی کشور می شود و مردم با میل و رضایت خاطر به پرداخت مالیات می پردازند:

«بسا که در آینده کاری پدید آید که چون آن را به عهده آنان گذاری با خاطر خوش

ص:167

بپذیرند و خرده نگیرند که چون شهرها آبادان بود، هر چه بر عهده مردم آن نهی بَرَد ؛ و زمین جز با تنگدستی ساکنان آن ویران نشود. مردم شهرها هنگامی تنگدست گردند که والیان روی به گردآوردن مال آرند.» (1)

حاکمی که درآمدهای کشور را برای آبادانی کشور قلمرو حاکمیت خود صرف نکند به مرور حسن ظن و اعتماد مردم خویش را از دست خواهد داد و کم کم کار به جایی خواهد کشید که کارهای خوب وی نیز بد تفسیر گردد و مردم به عنوان حاکمی غیر امین به وی نگاه کنند. در چنین شرایطی است که نظام امور از هم می گسلد. مردم در پی یافتن راه های گریز از پرداختن مالیات و بهره رسانی به حاکم می افتند و حاکم در پی تنگ گرفتن و بستن راه ها که نتیجه نهایی آن بی ثباتی جامعه و از بین رفتن هویت اجتماعی است.

ص:168

استحکام و استوارسازی نظام و حاکمیت است که شهروندانش از وی اطاعت کنند وگرنه توانمندانه ترین حاکمان در صورت همراه نبودن مردم ناتوان می شود. علی علیه السلام که خود گرفتار شهروندانی نافرمان بود و آشکارا تأثیر نافرمانی شهروندان را حس کرده بود، درباره خود خطاب به کوفیان فرمود:

«با نافرمانی و فروگذاری جانبم، کار را به هم درآمیزید تا آن جا که قریش می گوید پسر ابوطالب دلیر است اما علم جنگ نمی داند.» (1)

شهروندانی که از حاکم خود پیروی نکنند باید در انتظار شکست و ذلت بنشینند و آرزوی عزت و سربلندی را به گور ببرند گر چه دم از حق و آرمان های والا بزنند. علی علیه السلام درباره لشگریان خود که از وی فرمان برداری نمی کردند و در نهایت نیز طعم

ص:170

تلخ نافرمانی را چشیدند، فرمود:

«بدانید! به خدایی که جانم در دست اوست این مردم بر شما پیروز خواهند شد، نه از آن رو که از شما به حق سزاوارتر هستند ؛ بلکه چون شتابان فرمان باطل حاکم خود را می برند و شما در گرفتن حق من کُند کارید و هر یک کار را به دیگری وامی گذارید امروز مردم از ستم حاکمان خود می ترسند و من از ستم رعیت خویش... بامدادان شما را راست می کنم شامگاهان چون کمان خمیده پشت سویم باز می آیید. شما را اندرز دادن، سنگ خارا به ناخن سودن است و آن موریانه خورده را با صیقل زدودن.» (1)

نتیجه منفی پیروی نکردن شهروندان از حاکم در عصر آن حضرت موجب شد به آسانی قدرت از دست علویان خارج شود و سالیان سال مردم تحت سیطره امویان و

ص:171

عباسیان قرار گیرند و بر جامعه آن رود که در تاریخ ملل دیگر سابقه ندارد.

ندارم که در خاطر شما بگذرد که من دوستدار ستودنم و خواهان ستایش شنودن.»(1)

در ادامه سخن، از مردم می خواهد:

«مرا به نیکی مستایید تا از عهده حقوقی که مانده است برآیم و واجب ها که بر گردنم باقی است ادا کنم. پس با من چنان که با سرکشان گویند سخن مگویید و چونان که با تیز خویان کنند از من کناره مجویید و با ظاهر آرایی آمیزش مدارید و شنیدن حق را بر من سنگین مپندارید و نخواهم مرا بزرگ انگارید، چه آن کسی که شنیدن سخن حق بر او گران افتد و نمودن عدالت بر وی دشوار بود کار به حق و عدالت کردن بر او دشوار است پس از گفتن حق یا رأی زدن در عدالت باز مایستید که من نه برتر از آنم که خطا کنم و نه در کار خویش از خطا ایمنم مگر که خدا مرا در کار

ص:174

نفس کفایت کند که از من بر آن تواناتر است.» (1)

همکاری شهروندان در بیان دیدگاه های خیرخواهانه و کمک به حاکمان در انجام کارهای سنگین حکومتی، موجب قدرت و توان حاکمیت در به اجرا درآوردن منویات اجتماعی هر جامعه ای می گردد. از غلطیدن امور به جاده های انحراف پیش گیری می کند، حاکم را در بسط عدالت یاری می رساند و جامعه زمینه بروز توانایی های خود را می یابد.

در حوزه وظایف هرکدام از شهروندان در برابر حاکم و حاکم در برابر شهروندان اموری دیگر ؛ از قبیل گسترش عدالت، ریشه کن کردن جهل و بی سوادی، شرکت در حرکت های دفاعی از کیان کشور و غیره وجود دارد.

ص:175

مَوْلیهُ اَیْنَما یُوَجِّهْهُ لایَأْتِ بِخَیْرٍ هَلْ یَسْتَوی هُوَ وَ مَنْ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ...» (1)

«خداوند دو مرد را مثل می زند، یکی از آن دو گنگ است که بر هیچ چیز توانایی ندارد و سربار خواجه خویش است هر کجا که او را فرستد نیکی و سودی نیارد؛ آیا او با کسی که به عدل و داد فرمان می دهد و بر صراط مستقیم است، برابر است؟!»

بدین سان، کسی که عدالت می ورزد و در جامعه ای که در آن عدالت استقرار یافته، در صراط مستقیم گام نهاده و شتابان به سمت هدف خود می رود و از نشاط، حیات و شادابی برخوردار است.

جامعه ستم زده نیز به پیکری بی جان می ماند که نه تحرکی دارد، نه نشاطی و نه پویایی و به گفته مولا علی علیه السلام :

ص:176

«عدالت، زندگی است.» (1)

محمد حلبی می گوید:

«از امام صادق علیه السلام درباره معنای آیه شریفه "بدانید زمین را پس مرگش زنده می کند" پرسیدند. آن حضرت در پاسخ فرمود: مقصود آن است که در زمین پس از این که ظلم زده باشد، عدالت استقرار می یابد.» (2)

بر پایه این آیه شریفه و تفسیر روشنی که صادق آل محمد علیهم السلام از آن کرده است، جامعه به ستم آلوده، افسرده، پژمرده و مرده است و هیچ خیر و برکتی از آن برنمی خیزد و چونان جسمی متعفن در گوشه ای افتاده و بوی بد آن مشام

ص:177

پویایی و بالندگی را بر جان آن می نشاند و آن را به سوی سعادت سوق می دهد.

سخن گفتن از عدالت بسی آسان می نماید و چه بسیار کسانی که با بیانی شیوا و کلامی رسا در ابعاد گوناگون آن سخن گفته اند، لیکن چون خود زمام امور را به دست گرفته و یا خداوند متعال آنان را در معرض آزمایش قرار داده است، در عمل به دشمن عدالت تبدیل شده اند و آن را زیر پای حب مال و جاه و مقام و... لگدکوب کرده اند. به گفته امیرمؤمنان علی علیه السلام :

«چه بسیار کسانی که در سخن، از حق دم می زنند و در عمل از آن سرمی پیچند.» (1)

حضرت در نهج البلاغة چنین فرمودند:

«حق در مقام سخن گسترده ترین پهنا را داراست ولی در مقام اجرا و عمل بدان در تنگنایی بی مانند است. (در مقام سخن به آسانی می توان آن

ص:178

را ستود و از آن گفت ولی اجرای آن بسی دشوار و مشکل است).» (1)

اجرای عدالت و استقامت در برابر تهاجم نیروها و انگیزه های شیطانی محسوس و نامحسوس برای استوار سازی عدالت در جامعه و در محیط زندگی و کار، بسی دشوار می نماید و هر کسی نمی تواند بدان دست یازد؛ بلکه پولادین مردانی می باید که پای در صحنه گذارند و راست قامت و علی وار در برابر حمله های شیطان های درونی تاریخ اقتدا کند.

علی علیه السلام هم در مرحله سخن و هم در میدان عمل، عدالت را زنده کرد و با اجرای دقیق آن به پیروان خود آموخت گر چه تحقق عدالت دشوار است اما می توان آن را در جامعه استوار ساخت.

ص:179

او همگان را در برابر قانون مساوی می دانست و با پیروی از سنت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله چنان به اجرای عدالت پرداخت و زندگی مردمان را از آن سرشار ساخت که سیره او تجسم عینی و کامل عدالت و در گستره تاریخ و آفاق حیات بشری «فریاد رسای عدالت انسانی» و تجسم قسط قرآنی نامیده شد.

در عرصه سخن در خطبه ها، سخنان و نامه ها، به ویژه، نامه هایی که به کارگزارانش نوشته است نکته هایی راهگشا و سازنده فراروی شیفتگان عدالت نهاد و راه آنان را برای رسیدن به این گوهر گران قدر نمایاند. از آن حضرت در پنجاه خطبه و صدها سخن مطالب ارزنده ای درباره عدالت گزارش کرده اند که به برخی از آن ها اشاره خواهیم کرد. یکی از شاعران مسیحی، امام علی و کتاب نهج البلاغه اش را این گونه توصیف کرده است:

«علی علیه السلام در برابر ستم کاران چونان تندری می غرّد و برای مظلومان پناهی است استوار و امید بخش.

ص:180

علی علیه السلام حریم مقدس عدالت است و با انسانیتی والا و شمشیر و قلم، حریم آن را پاس می دارد.

سرزمین هایی را که ستم بر آن ها غلبه یافته و مکان هایی که کابوس فقر بر آن ها چیره شده است چه کسی می تواند نجات دهد؟ جز نهج البلاغة که برنامه حاکمیتی عادل است که بنیاد ستم را در هرمکان و زمان از ریشه برمی آورد.»(1)

ص:181

در این درس ها گوشه هایی از سخنان و سیره آن حضرت را فراروی خوانندگان گرامی می نهیم و تأکید می کنیم آن چه در این نوشته پیش روی شماست بخشی از آموزه های آن حضرت است.

و مفهومِ مقابل ظلم است. (1)

خلیل بن احمد فراهیدی واژه شناس نامور تازی در این باره نوشته است:

«عدل، نقیض جور است ؛ تازیان می گویند: فلانی با مردم به عدالت رفتار می کند، و به خوردنی و نوشیدنی به هنگام خوردن اگر نه گرم باشد و نه سرد، عدل و معتدل می گویند.»(2)

مفسر ارجمند قرآن کریم مرحوم علامه طباطبایی درباره معنای عدالت در قرآن

توضیحی سودمند داده است:

«حقیقت عدل برپا داشتن مساوات است و برقراری موازنه میان امور به گونه ای که هر چیزی سهمی را که در خور و شایسته آن است، به دست آورد، و همه امور از این

ص:183

جهت که جایگاه بایسته خود را یافته اند، مساوی گردند. بدین سان عدالت در اعتقاد آن است که به حق ایمان آورد. عدل در اعمال شخصی آن است که به آن چه سعادت او را تأمین می کند، عمل کند ؛ و از آن چه شقاوت او را در پی می آورد، بپرهیزد و عدالت در میان مردم و جامعه آن است که هر شخصیتی را در جایگاه شایسته و در خور عقلی، شرعی و عرفی خود بنشاند. بدین سان که نیکوکار را به سبب احسانش پاداش دهد و...»(1)

چکیده نظریه علامه طباطبایی در تعریف عدالت آن است که عدالت را نباید به یکی از ابعاد زندگی محدود کرد، بلکه معنایی عام دارد و در همه گستره زندگی فردی و اجتماعی آدمی باید جلوه کرده و رخ نماید و عدالت به معنایِ ایجاد برابری میان همه اشیا و اشخاصی است که منزلت برابر و مساوی دارند.

ص:184

«بر این حقیقت گواهی می دهم که ذات خداوند خود عدل است و مجری عدالت، و داوری عادلانه اش مرز میان حق و باطل را می نمایاند.» (1)

«او خدایی است که وعده هایش راست بوده و بزرگ تر از آن است که بر بندگانش ستم کند، در میان خلقش به قسط و داد رفتار می کند و در فرمان روایی خویش بر آنان عدالت گستر است.» (2)

عدالت به معنای دوم همان است که در فقه اسلامی بدان می پردازند و درباره آن می کاوند ؛ بسیاری از فقیهان بر این باورند که عدالت به این معنا عبارت است: ملکه و نیرویی برخاسته از ایمان آدمی که انگیزه انجام واجبات است و ترک گناهان .

ص:187

برترین درجات و منزلت ها را داشته اند و خواهند داشت، با این حال آن حضرت هیچ تفاوتی میان خود و خانواده اش و میان سایر مردم نمی دید و قانون را به گونه ای یکسان درباره همگان اجرا می کرد.

او خود در میان مزرعه، نخلستان، چشمه ها و چاه هایی که کنده بود کار می کرد، عرق می ریخت و زندگی خود را از این راه تأمین می کرد و از آن به فقیران و مستمندان و خود طلایه دار پیشگامان مبارزه و جهاد علیه دشمنان اسلام بود، و بیش از همه و پیش از همه برای پاسداری از مرزهای اسلام ناب سینه سپر می ساخت و در معرض خطر بود ؛ آن حضرت در این باره فرمود:

«بر تو باد که عدالت را درباره دوست و دشمن اجرا کنی.» (1)

ص:189

به یکی از استاندارانش که فریب دنیای مکار را خورده و از فرمان آن حضرت سرپیچی کرده و قصد داشت اموال بیت المال را از طریق انتقال به حجاز برای منافع شخصی خود در آن جا نگه داری کند، چنین نوشت:

«... شگفتا مگر به آخرت و معاد ایمان نداری و از موشکافی حضرت حق در قیامت نمی هراسی! ای آن که تو را در زمره خردمندان می دانستیم چه شد که خوردن و آشامیدن این مال را روا می دانی و با آن که می دانی حرام است، از آن بهره می بری. با مال یتیمان، بینوایان و رزمندگانی که خداوند این مال را برای آنان قرار داده و با آن ها این شهرها را محافظت و نگه داری کرده است، کنیزکان خریده و همسرانی به ازدواج خود درمی آوری. پس از خدا بترس و مال های این گروه را بازگردان و اگر از این دستور سرباز می زنی و خداوند زمینه دست یابی به تو را برایم فراهم آورد هر

آینه دوباره [به کیفر رساندن تو] به پیشگاه خداوند عذر آورم و شمشیری بر سرت فرود آورم که هر که را با آن زدم رهسپار دوزخ شد. به خدا سوگند اگر حسن و حسین به چنین عملی دست زده بودند با آنان سازش و آشتی نمی کردم و آنان به هیچ

ص:190

خواسته ای از من [در این باره] دست نمی یافتند تا این که حق را از آنان می ستاندم و باطل نشأت گرفته از ستم آن ها را به جای خود می نشاندم. سوگند به پروردگار جهانیان اموالی را که [از سر ستم] برده ای اگر به حلال از آن من باشد مرا خرسند نمی کند که پس از خود، آن ها را به ارث گذارم... .» (1)

این علی بن ابی طالب است که برای خود و فرزندانش فضیلتی در برابر قانون بر احدی از مسلمانان قایل نیست ؛ خواهرش ام هانی دختر ابوطالب نزد آن حضرت رفت. امام بیست درهم به او داد. ام هانی از کنیز عجمی خود پرسید امیرمؤمنان به تو چقدر داد؟ پاسخ داد: بیست درهم، ام هانی با ناراحتی به سوی امام بازگشت تا اعتراض کند. امام فرمود: برگرد خدا تو را رحمت کناد که ما در کتاب خدا ترجیحی برای فرزندان

1نهج البلاغة، فیض الاسلام، نامه 41 .

ص:191

اسماعیل بر اسحاق ندیده ایم. (1)

هم چنین از بصره تحفه ای بس گران بها برای حضرت فرستادند. دخترش ام کلثوم گفت: آیا اجازه می دهید آن را به گردن بیاویزم و خود را بدان بیارایم؟ فرمود: ابورافع آن را به بیت المال ببر و کسی حق ندارد از آن استفاده کند مگر آن که همه زنان مسلمان مانند آن را داشته باشند.(2)

امیر المؤمنین علیه السلام این روش را از سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و قرآن کریم آموخته بود.

در قرآن کریم آمده است:

ص:192

«مبادا دشمنی با گروهی سبب شود عدالت را ترک کنید.» (1)

«هماره می باید عدالت را به پا دارید گر چه به زیان خودتان یا پدر و مادرتان و یا نزدیکان باشد.» (2)

«چون سخن می گویید عدالت را به پا دارید هر چند درباره نزدیکانتان باشد.»(3) بدین سان می توان گفت که علی علیه السلام تجسم عینی و جلوه عملی این آیات شریف و سنت رسول خدا بود. درباره سنت رسول خدا مناسب تر می نماید از زبان خود آن حضرت نمونه ای از عدالت ورزی پیامبر بزرگ خدا صلی الله علیه و آله را یاد کنیم. امیر المؤمنین علیه السلام به

ابن اعبد فرمود: آیا تو را از داستان فاطمه علیهاالسلام که محبوب ترین افراد نزد من و پیامبر

ص:193

خدا بود خبر ندهم؟ گفت: بلی. فرمود: فاطمه آن قدر آسیا گردانید که دستانش پینه بست و به اندازه ای با مشک آب کشید که اثر بند مشک بر گردنش نمایان شد و خانه را روبید تا جامه هایش غبار گرفت. زمانی اسیرانی چند برای پیامبر آورند. من به فاطمه گفتم خوب است نزد پدرت روی و از او خادمی بخواهی. [تا در کارخانه تو را کمک کند و از این مشکلات برهی] فاطمه خدمت پیامبر رفت دید آن حضرت با گروهی در حال گفت و شنود است. (یا جوانانی چند نزد آن حضرت اند) [و بی آن که خواسته خود را به ایشان عرض کند] بازگشت. فردای آن روز پیامبر نزد فاطمه آمد و فرمود: با من چه کار داشتی؟ فاطمه ساکت ماند، من گفتم: ای رسول خدا! فاطمه آن قدر آسیا گردانیده و مشک به دوش کشیده که دستش پینه بسته و اثر بند مشک بر گردنش نمایان گردیده است؛ چون تعدادی اسیر برای شما آوردند من به او گفتم خدمت شما برسد و از شما خادمی بخواهد تا او بار این مشکلات را بردارد.

پیامبر فرمود: ای فاطمه! تقوا داشته باش، واجبات الهی خود را به جای آور و به

ص:194

کارهای خانواده ات بپرداز و چون بستر رفتی سی و سه بار «سُبحانَ اللّه و سی و سه بار «اَلْحَمدُلِلّه» و سی و چهار بار «اَللّه ُ اَکْبَر» که مجموعا صدبار می شود بگو. این برای تو از خادم بهتر است. فاطمه گفت: از خدا و رسولش خشنودم. (1)

حضرت علی علیه السلام نیز در بیزاری جستن و پرهیز از استفاده شخصی از بیت المال و اجرای دقیق عدالت چنین فرمود:

«... به خدا سوگند عقیل را دیدم که فقر او را از پای درآورده بود و به ناچار یک من از گندم بیت المال [به خاطر نیازش بیش از سهم مقرر] از من خواست و کودکانش را دیدم با موهای ژولیده و رنگ های پریده از شدت فقر چنان که گویی چهره آنان با نیل سیاه شده بود و مکرر به من مراجعه کرد. من به سخنان او گوش دادم، او پنداشت که دینم را به او می فروشم و از راه خود بازگشته و اختیار خود را به او می سپارم. اما من آهنی را

ص:195

در آتش گداختم و آن را نزدیک بدن او بردم تا عبرت گیرد. ناگهان چونان بیماری دردمند فریاد زد به گونه ای که نزدیک بود که از آهن گداخته بسوزد. بدو گفتم: ای عقیل مادران به سوگت نشینند ؛ آیا از آهنی که یک انسان به شوخی داغ کرده ناله برمی آوری، اما مرا به سوی آتشی می کشانی که خداوند جبّار از سر خشم خود برافروخته است؟ تو از آزار بنالی و من از آذر ننالم؟!»(1)

آری این بود گوشه هایی از سیره آن حضرت در اجرای قوانین الهی و حکومت اسلامی. بی گمان این روش بر هر انسانی که در گفتار از عدالت دم می زند و در عمل سر و کاری با آن ندارد، گران خواهد آمد ؛ زیرا همان گونه که پیش تر از آن حضرت علیه السلام گزارش کردیم عدالت در تعریف زبانی بسی آسان و گسترده و در میدان عمل بسی دشوار است و تنگ.

ص:196

آن حضرت این گونه عمل کرد تا به همه مردم به ویژه رهبران، زمامداران، مدیران و قاضیان و فرماندهان در رعایت عدالت و برقراری تساوی مردم در برابر قانون تنبه دهد که میان دوست و دشمن و خویشاوند و بیگانه تفاوتی نگذارند.

روایات در این باره فراوان است و بسیار و آن چه آوردیم مشتی بود نمونه خروار. از مجموع این روایات به روشنی می توان نتیجه گرفت که یکی از جلوه های آشکار و درخشان عدالت در روش و گفتار علی علیه السلام لزوم ایجاد مساوات در عمل به قانون است.

منصب خلافت اسلامی در خطبه هایی آتشین تبعیض ناروایی را که قبل از ایشان انجام گرفته مردود شمرد و درباره هدیه های عثمان چنین فرمود:

«به خدا سوگند اگر ببینیم این اموال به مهر زنان یا بهای کنیزان رفته آن را باز می گردانم که در عدالت گشایشی است (عدالت عمومیت دارد و فراگیر است) و آن که عدالت را برنتابد ستم را سخت تر یابد.»(1)

مخالفت طلحه، زبیر و عایشه گر چه عوامل مختلفی داشت اما بی گمان مهم ترین دلیل آن انتظار دریافت سهم بیشتری از بیت المال بود. سیاست حضرت علیه السلام در تساوی حقوق از روز سوم آغاز شد و تا بستر شهادت ادامه یافت، در روز سوم خلافت، به هر یک از مسلمانان اعم از سیاه و سفید، عرب و عجم، برده و آقا سه درهم پرداخت و این

ص:198

روش را ادامه داد و این موضوع سبب شد گروهی از نزدیکان آن حضرت به معاویه ملحق شوند ؛ در همان روز اول پس از تقسیم مساوی بیت المال، سهیل بن حنیف به امیرمؤمنان اعتراض کرد که ای امیرمؤمنان این مرد تا دیروز غلام من بود و امروز آزادش کرده ام. فرمود: به او هم به اندازه تو می دهم. پس به هر کدام سه دینار بخشید و احدی را بر دیگری برتری نداد.(1)

تقسیم عادلانه بیت المال سبب شد گروهی از یاران آن حضرت به سمت معاویه روند و معاویه با آغوش باز و با طلا و نقره در خور از آن ها استقبال کرد.

از این روی گروهی از یاران حضرت عرض کردند: ای امیرمؤمنان! خوب است این اموال را بیرون آوری و این را میان این سران و بزرگان عرب تقسیم کنی و آنان را بر ما

ص:199

برتری دهی تا کارها سامان یابد و پایه های حکومتت استوار گردد و بر اوضاع و احوال مملکت پهناور اسلامی مسلط گردی، آن گاه روشی را که خداوند بر تو مقرر داشته که تقسیم برابر بیت المال و برقراری عدالت میان امت است، پیش گیری.

در پاسخ سخنی معروف، استوار و ژرف دارد، فرمود:

«مرا فرمان می دهید تا پیروزی را از طریق ظلم بر زیر دستانم، طلب کنم؟ سوگند به خدا که این روش را نپذیرم تا جهان سرآید و ستاره ای در آسمان از پی ستاره ای برآید! اگر این مال از آن من بود همگان را در تقسیم آن برابر می دانستم تا چه رسد که مال، مالِ خداست (مال بیت المال است).»(1)

بسیاری از روایاتی که در بخش اول نیز گزارش کردیم نشانگر این حقیقت است که

ص:200

علی علیه السلام در امتیازهای اقتصادی که دولت و حکومت اسلامی به مردم می دهد همه را برابر می دانست و به هیچ وجه مصلحت اندیشی و گاه توجیه های غلط را روا نمی دانست، او هرگز عدالت را در آستانِ مصلحت قربانی نمی کرد بلکه مصلحت های شخصی را در فرض تعارض با عدالت به خاک سیاه می نشاند.

عدالت خواه علوی بود.

در این باره مطالب فراوانی در روش عملی و سخنان ارزشمند آن حضرت گزارش شده است که به برخی از آن ها اشاره می کنیم.

«صادقانه به خداوند سوگند می خورم که اگر گزارش رسد که از غنیمت های بیت المال مسلمانان چیزی، کم و یا زیاد به خیانت برداشته ای آن چنان بر تو سخت بگیرم که در زندگی کم بهره، بی نوا، حقیر و ضعیف شوی. والسلام.» (1)

در همان خطبه در واکنش به ستمی که لشگریان معاویه در حق برخی از مسلمانان روا داشته اند چنین فرمود:

«به من خبر رسیده که یکی از آنان (لشگر معاویه) به خانه زن مسلمان و زن غیرمسلمانی

ص:202

که در پناه اسلام جان و مالش محفوظ بوده، وارد شده و خلخال و دست بند و گردن بند و گوشواره های آنان را از تنشان بیرون آورده است. در حالی که آنان هیچ وسیله دفاعی جز گریه و التماس نداشتند... پس اگر به سبب این حادثه مسلمانی از روی تأسف بمیرد، ملامت نخواهد شد و از نظر من سزاوار و به جاست.»

لحن سخنان و نامه های آن حضرت در این باره متناسب با مخاطبان متفاوت است آن حضرت در نامه ای به مصقلة بن هبیره شیبانی که از کارگزاران اوست، چنین نوشت:

«گزارش رسیده که غنیمت های مربوط به مسلمانان را که با اسلحه و اسب هایشان فراچنگ آورده اند، و خون هایشان در این راه ریخته شده بین افرادی از بادیه نشینان قبیله ات که خود برگزیده ای تقسیم می کنی. سوگند به کسی که دانه را از زیر خاک شکافت و روح انسانی را آفرید، اگر این گزارش درست باشد تو در نزد من خوار خواهی شد و ارزش و مقدارت کم خواهد بود. حق پروردگارت را سبک مشمار و دنیایت را با نابودی دینت اصلاح مکن که از زیانکارترین افراد خواهی بود. آگاه باش

ص:203

حق مسلمانانی که نزد من یا پیش تو هستند در تقسیم این اموال مساوی است... .»(1)

به عنوان رهبر حکومت اسلامی به یک چشم می نگریست.

ابو اسحاق هَمْدانی روایت کرده که، دو زن ؛ یکی عرب و دیگری غیر عرب خدمت علی علیه السلام رسیدند و از آن حضرت مالی درخواست کردند. حضرت چند درهم و مقداری خوراکی به طور مساوی به آنان داد. زن عرب گفت: من عرب هستم و این زن عجم است. حضرت فرمود: به خدا سوگند من در این اموال عمومی ترجیحی برای فرزندان اسماعیل بر فرزندان اسحاق نمی بینم.(1)

فیض کاشانی روایت کرده است که آن حضرت [در آغاز خلافت] خطبه ای خواند و ضمن تأکید شدید بر آزادگی همه انسان ها چنین فرمود:

«... متوجه باشید که اکنون مقداری مال نزد من است و من میان سرخ و سیاه به تساوی تقسیم خواهم کرد.»

ص:205

مروان به طلحه و زبیر گفت: منظورش فقط شما دو تن هستید. امام به هرکس سه دینار عطا کرد و به مردی از انصار سه دینار داد و پس از او غلام سیاهی آمد و به او هم سه دینار داد. مرد انصاری گفت: ای امیرمؤمنان! این غلامی است که من دیروز آزادش کرده ام، آیا من و او را برابر می داری؟ حضرت فرمود:

«من در کتاب خدا نظر کردم و ترجیحی برای فرزندان اسماعیل بر فرزندان اسحاق نیافتم.»(1)

که راه زهد پیش گرفته و از دنیا اعراض کرده بود به حضرت اعتراض کرد و گفت:

«ای امیرمؤمنان تو خود پوشاک زبر و تن آزاری به تن کرده ای و از خوراک دشواری می خوری.»(1)

حضرت استدلال او را باطل دانسته و بانگ بر او زد:

«وای بر تو! من نه چون توام، چه خداوند بر پیشوایان عادل واجب فرموده خود را با مردم ناتوان برابرنهند تا مستمند و تنگ دست را، فقر او به هیجان و طغیان نیاورد.»(2)

آن حضرت در دوران قبل از خلافت نیز زاهدانه می زیست و اموال خود را در راه خدا انفاق می کرد. تا آن جا که شأن نزول آیه شریفه « وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلیحُبِّهِ مِسْکینا وَ

ص:207

یَتیما وَ اَسیرا» (8 / انسان)، انفاق آن حضرت و خانواده اش از غذایی بود که برای افطار روزه خود فراهم آورده بودند. اما پس از خلافت بر طبق خطبه یاد شده و شواهد و مدارک دیگر حضرت سطح زندگی خود را در مرتبه زندگی فقیران آن روزگار بلکه پایین تر از آن قرار داد.

هنگامی که به حضرت گزارش رسید که مردی از بصریان، عثمان بن حنیف، استاندار بصره را به مهمانی دعوت کرده و وی بر سر سفره ای نشسته که ثروتمندان بدان خوانده شده و تهی دستان از آن رانده شده اند ؛ حضرت سخت برآشفت و شیوه زندگی خود را به عنوان رئیس حکومت اسلامی برای وی چنین توصیف کرد:

«بدان که امام شما از دنیایش به دو جامه فرسوده و از خوراک به دو قرص نان بسنده کرده است... سوگند به خداوند از دنیای شما نه طلایی اندوخته اند، و نه از غنیمت های آن مال فراوان ذخیره ای کرده ام و نه با کهنه جامه ای که به تن دارم جامه کهنه دیگری

ص:208

آماده کرده ام.» (1)

این زهد زیبا و این عدالت والا و ارزشمند حضرت امام علیه السلام در حالی بود که می توانست از مال خود به لذیذترین غذاها دست یابد و از آن ها بهره برد. آن حضرت در این باره چنین فرمود:

«اگر می خواستم، به عسل ناب، مغز گندم و جامه بافته از ابریشم، راه داشتم، لیکن هرگز هوای من، بر من غالب نخواهد شد و حرص مرا به برگزیدن خوراک ها نخواهد کشید. شاید که در حجاز و یا یمامه کسی باشد که حسرت گرده نانی برد و یا هرگز سیر

نخورد و من سیر بخوابم و در پیرامونم شکم هایی باشند از گرسنگی به پشت دوخته و جگرهایی سوخته.»(2)

ص:209

«شماها نمی توانید این گونه زندگی کنید لیکن مرا به تقوا گزینی، کوشش، پاکدامنی و درستکاری یاری کنید.»(1)

بدین سان آن حضرت همه حاکمان و مدیران حکومت اسلامی را به گام نهادن در مسیر عدالت خواهی و پیراستگی از آلودگی به خواسته های نفسانی و آراستگی خود به زیور پاکدامنی، تلاش و زهد می خواند، امام راحل در این باره فرمود:

«من امیدوارم حکومت اسلامی در ایران تشکیل شود... تا بشر بفهمد دولت اسلام چگونه است... و طرز اجرای عدالت به چه صورت است و شخص اول مملکت درزندگی با رعیت هیچ فرقی ندارد.» (2)

آن حضرت در توصیف محبوب ترین بندگان خدا فرمود:

ص:210

«نفس خویش را با عدالت مهار کرده و نخستین گام او در استوارسازی عدالت نفی خواهش های نفسانی از جان است.»(1)

فشرده آن چه درباره جلوه های عدالت در سیره و سخنان علی علیه السلام آوردیم آن است که از نگاه آن حضرت این جهان نظمی خاص دارد و خداوند در طبیعت و تکوین قانون را حکمفرما ساخته و بدین سان عدالت را در طبیعت استوار گردانیده و نیز در حق بشر هرگز ستم نمی کند. انسان نیز باید عدالت را از خود آغاز کند از گناهان بپرهیزد و تکالیف الهی را به جا آورد و همواره برای نابودی ظلم و استقرار عدالت اسلامی در جامعه بکوشد و پا از حریم قانون حکومت اسلامی فراتر ننهد و تبعیض را حتی در حق دشمنانش روا ندارد و از دادن امتیازهای عمومی به نزدیکان، دوستان و... خودداری کند.

ص:211

اجرای عدالت و استوارسازی قسط در گستره جامعه ها می داند:

«لَقَدْ اَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ اَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ...»(1)

«ما پیامبران خود را با دلیل های استوار برانگیختیم و با آنان کتاب و ابزار سنجش حق و باطل فروفرستادیم تا مردم عدالت را به پا دارند.»

خداوند متعال به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دستور می دهد که بگوید پروردگارم به من مأموریت داده عدالت را برپادارم.

«قُلْ اَمَرَ رَبّی بِالْقِسْطِ...»(2)

«بگو پروردگارم به من فرمان داده است عدالت را برپادارم.»

آن حضرت که در عرصه عمل و در سخنان سودمند و سازنده اش هماره در پی

ص:213

ترویج و برقراری این هدف مقدس قرآنی بود، فرمود:

«زینت و زیبایی سیاست، عدالت در زمامداری است.» (1)

«اجرای عدالت زیبایی و زینت زمان داران است.» (2)

«معیار و ملاک سیاست [سالم] برقراری عدالت [در جامعه] است.»(3)

«بهترین سیاست ها اجرای عدالت است.» (4)

ص:214

«عدالت به اصلاح امور مردم می انجامد.»(1)

مجموع این سخنان و دیگر سخنان آن حضرت نشانگر این واقعیت است که از دیدگاه آن حضرت، عدالت می باید در ستیغ اهداف حاکمان، مدیران و مسؤولان حکومتی قرار گیرد، و می باید آن را به عنوان روشی استوار، راهی راست، سنتی محمدی و علوی و وظیفه ای الهی همواره نصب العین خود سازند و توجه داشته باشند که این عدالت است که می تواند کاستی های اقتصادی و اجتماعی را سامان دهد و زمینه سعادت دنیا و آخرت مردم را فراهم آورد.

در این جا به توضیح شرایطی که برای اجرای عدالت لازم است، می پردازیم:

ص:215

دیگران عدالت می ورزد؟» (1)

پیش از این، از آن حضرت گزارش کردیم که فرمودافرادمحبوب نزدخداکسانی اند که:

«... بر خود عدالت را لازم کرده اند و نخستین گام وی در این باره زدودن خواهش های نفسانی است.»(2)

امام راحل در این باره چنین فرمود:

«هر اصلاحی نقطه اولش خود انسان است اگر چنان چه خود انسان تربیت نشود،نمی تواند دیگران را تربیت کند. از این جهت آن چیزی که بر همه ما لازم است ابتدا کردن به نفس خودمان است و قانع نشدن به این که همان ظاهر درست شود و از قلبمان شروع کنیم ؛ از مغزمان شروع کنیم، هر روز دنبال این باشیم که روز دوممان

ص:217

بهتر از روز اولمان باشد. آن روز عید داریم که مستمندان ما، مستضعفان ما به زندگی صحیح رفاهی و به تربیت های صحیح اسلامی انسانی برسند.»(1)

«آن گاه که زمامدار دنبال هوس های پی در پی خویش باشد بیشتر او را از عدالت بازمی دارد. بنابراین، امور مردم از نظر حقوق باید در نزد تو مساوی باشد؛ چرا که جور و ستم هیچ گاه جانشین عدالت نخواهد شد.»(1)

از این روی باید نخست مدیران و کارگزاران، خود را اصلاح کنند و اصلاح از دل آغاز می شود. بدین سان که دوستی جاه و مقام را از دل برکنند و منصب ها را ابزاری برای استوارسازی عدالت و افزون تر کردن خدمت به مردم بدانند و این در صورتی به گونه ای راستین و واقعی جامه عمل خواهد پوشید که منیّت و حب نفس کنار رود و انسان به خوبی دریابد که برای خدمت گذاری ابتدا باید به ارزش ها و فضیلت ها جان را بیاراید و آن را به پستی ها نیالاید و باید صفحه جان را از خودخواهی افراطی، پاک کند.

علی علیه السلام فرمود:

ص:219

«... مردم اصلاح نمی شوند جز از رهگذر اصلاح حاکمان و زمان داران ؛ حاکمان نیز اصلاح نمی شوند مگر به رو به راه بودن مردم. پس زمانی که حاکم حق مردم و مردم حق حاکمان را ادا کردند، حق در میانشان قوی و نیرومند می شود و جاده های دین صاف و مستقیم می شود و نشانه های عدالت استوار و پابرجا می گردد...!»(1)

از یاد کردن فضیلت های فراوانی که در آیات قرآن، روایات معصومان علیهم السلام درباره آن وارد شده است، خودداری کرده و آثار آن را به گونه ای فراروی خوانندگان می نهیم.

فقیه عالی قدر شیعه، محمد باقر سبزواری ؛ معروف به محقق سبزواری هشت اثر برای عدالت اجتماعی برشمرده است.(1)در روایات برای اجرای عدالت اجتماعی آثار و برکات شگفت انگیزی یاد شده است که به برخی از آن ها اشاره می کنیم .

«عدالت بورز تا حکومت کنی.»(1)

«هرکس عدالت ورزد خداوند حکومتش را استوار سازد و آن که ستم کند خداوند هلاکتش را نزدیک خواهد کرد.» (2)

حضرت در سخن دیگری عدالت را محکم ترین رکن بقا و حفاظت از حکومت معرفی کرده و فرموده است:

«هیچ چیزی همانند عدل در استوار سازی و حفاظت از حکومت ها مؤثر نیست.»(3)

«بر پا داشتن سنّت های عدالت ثبات دولت ها را در پی دارد.» (4)

ص:222

اگر نیک و به دقّت و با تدبّر بنگریم دغدغه خاطر همه پیامبران ادیان توحیدی را دعوت به وحدت و یکپارچگی و نفی هرگونه شرک و بت پرستی می یابیم. دین مبین اسلام به عنوان خاتم ادیان آسمانی در تعالیم انسان ساز و حیات بخش خود بارها به وحدت و پرهیز از تفرقه توصیه کرده و از سرگذشت تلخ و خفّت بار و عبرت آموز امت های که بر اثر تفرقه به ورطه سقوط و انحطاط کشانده شده اند یاد کرده و بیم داده است.

اسلام، دینی است که بر پایه وحدت بنا شده است. برخی از اعمال و عبادات اجتماعی

اسلام نظیر حج، نمازهای جمعه و جماعت، نمود و تبلوری از تأکید این آیین الهی بر وحدت و یکپارچگی و همبستگی است و هماره در طول تاریخ، مسلمانان در سایه وحدت کلمه خود شاهد پیروزی های شکوه مندی در عرصه های گونه گون اجتماعی و سیاسی بوده اند.

ص:224

به دشمن پشت نکرده و پشت دلاوران از بیمش می لرزد، اوضاع و احوالی پیش می آید که مردمی سیاست پیشه از موقعیت حساس استفاده می کنند و کار را بر او تنگ می گیرند تا آن جا که همسر بسیار عزیزش مورد اهانت قرار می گیرد و او خشمگین وارد خانه می شود و با جمله هایی که کوه را از جا می کند شوهر غیور خود را مورد عتاب قرار می دهد و می گوید:

«پسر ابوطالب! چرا به گوشه خانه خزیده ای؟ تو همانی که شجاعان از بیم تو خواب نداشتند اکنون در برابر مردمی ضعیف، سستی نشان می دهی، ای کاش مرده بودم و چنین روزی را نمی دیدم.»

علی خشمگین از ماجراها از طرف همسری که بی نهایت او را عزیز می دارد این چنین تهییج می شود، این قدرتی است که علی را از جا نمی کند، پس از گوش دادن به سخنان زهرا علیهاالسلام با نرمی او را آرام می کند که: نه! من فرقی نکرده ام همانم که بودم، مصلحت چیز دیگر است تا آن جا که زهرا را قانع می کند و از زبان زهرا می شنود:

ص:230

«حَسبِیَ اللّه وَ نِعْمَ الْوَکیل.»

ابن ابی الحدید در شرح خطبه 215 این داستان معروف را نقل می کند:

«روزی فاطمه علیهاالسلام علی علیه السلام را به قیام دعوت کرد، در همین حال فریاد مؤذّن بلند شد که «أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه علی علیه السلام به زهرا علیهاالسلام فرمود آیا دوست داری این فریاد خاموش شود؟ فرمود: نه! فرمود: سخن من جز این نیست.»

اما قیام شکوه مند و منحصر به فرد علی که به آن می بالد و می گوید احدی دیگر جرأت چنین کاری را نداشت، قیام در برابر خوارج بود:

«تنها من بودم که چشم این فتنه را درآوردم، احدی غیر از من جرأت بر چنین اقدامی نداشت، هنگامی دست به چنین اقدامی زدم که موج تاریکی و شبهه ناکی آن بالا گرفته هاری آن فزونی یافته بود.» (1)

ص:231

تقوای ظاهری خوارج طوری بود که هر مؤمن نافذالایمانی را به تردید وامی داشت، جوّی تاریک و مبهم و فضایی پر از شک و دو دلی به وجود آمده بود. آنان دوازده هزار نفر بودند که از سجده زیاد پیشانیشان و سر زانوهاشان پینه بسته بود، زاهدانه می خوردند و زاهدانه می پوشیدند و زاهدانه زندگی می کردند. زبانشان همواره به ذکر خدا جاری بود ؛ اما روح اسلام را نمی شناختند و از فرهنگ اسلامی بیگانه بودند، همه کسری ها را می خواستند با فشار بر روی رکوع و سجود جبران کنند. تنگ نظر، ظاهرپرست، جاهل و جامد بودند و سدّی بزرگ در برابر اسلام.

علی به عنوان یک افتخار بزرگ فرمود:

«این من بودم که خطر بزرگی را که از ناحیه این خشکه مقدّسان متوجه شده بود درک کردم، پیشانی های پینه بسته این ها و جامه های زاهدانه و زبان های دایم الذکرشان

نتوانست چشم بصیرت مرا کور کند، من بودم که دانستم اگر این ها پا بگیرند چنان اسلام را به جمود و تقشّر و تحجّر و ظاهرگرایی خواهندکشاند که دیگر کمر اسلام راست نشود.

ص:232

آری این افتخار تنها نصیب پسر ابوطالب شد، کدام روح نیرومند است که در مقابل قیافه های آن چنان حق به جانب تکان نخورد؟ و کدام بازو است که برای فرود آمدن بر فرق این ها بالا رود و نلرزد؟!»

رنج جانکاه را تحمل کرد چه بود؟ حدسا باید گفت آن چیز وحدت صفوف مسلمین و راه نیافتن تفرقه در آن است، مسلمین قوت و قدرت خود را که تازه داشتند به جهانیان نشان می دادند مدیون وحدت صفوف و اتفاق کلمه خود بودند، موفقیت های محیّرالعقول خود را در سال های بعد نیز از برکت همین وحدت کلمه کسب کردند، علی القاعده علی به خاطر همین مصلحت سکوت و مدارا کرد.»

امام علی علیه السلام فرمود:

«برای پرهیز از تفرّق کلمه مسلمانان از حق مسلم خودم چشم پوشیدم.»

«به خدا سوگند اگر بیم تفرقه میان مسلمانان و بازگشت کفر و تباهی دین نبود رفتار ما با آنان طور دیگر بود.» (1)

ص:226

«دیدم صبر از تفرّق کلمه مسلمانان و ریختن خونشان بهتر است، مردم تازه مسلمان اند و دین مانند مشکی که تکان داده می شود کوچک ترین سستی آن را تباه می کند و کوچک ترین فردی آن را وارونه می نماید.» (1)

علاوه بر موارد بالا، حضرت در نهج البلاغة در سه مورد از تفرقه، آشکارا نهی کرده است:

در جواب ابوسفیان آن گاه که می خواست تحت عنوان حمایت از علی علیه السلام فتنه به پا کند، فرمود:

«امواج دریای فتنه را با کشتی های نجات بشکافید، از راه خلاف و تفرقه دوری گزینید و نشانه های تفاخر بر یکدیگر را از سر بر زمین نهید.» (2)

ص:227

در شورای شش نفری پس از تعیین و انتخاب عثمان از طرف عبدالرحمان بن عوف، حضرت فرمود:

«شما خود می دانید من از همه برای خلافت شایسته ترم، به خدا سوگند مادامی که کار مسلمانان رو به راه باشد و تنها بر من جور و جفا شده باشد مخالفتی نخواهم کرد.» (1)

آن گاه که مالک اشتر از طرف علی علیه السلام نامزد حکومت مصر شد آن حضرت نامه ای برای مردم مصر نوشت (این نامه غیر از دستورالعمل معروف است). در آن نامه جریان صدر اسلام را نقل کرد تا آن جا که فرمود:

«من اول دستم را پس کشیدم تا آن که دیدم گروهی از مردم از اسلام برگشتند (مرتدشدند اهل ردّه) و مردم را به محو دین محمّد صلی الله علیه و آله دعوت می کنند، ترسیدم که اگر دراین لحظات حساس اسلام مسلمانان را یاری نکنم خرابی یا شکافی در اساس اسلام

ص:228

خواهم دید که مصیبت آن بر من از مصیبت از دست رفتن چند روزه خلافت بسی بیشتر است.»(1)

پیامبر گمراهی شان به راه آورد و با پیامبری از نادانی شان برهانید.»(1)

«خداوند، به دست او کینه ها را دفن کرد و آتش ها را خاموش ساخت ؛ بیگانگانی را پیوند برادری داد، و خویشاوندانی را پراکند. با او عزت ها(ی ناروا) را به ذلت و ذلت ها(ی نا به جا) را به عزت بدل کرد.»(2)

«آری، پیامبر بر حسب مأموریتی که داشت صلا داد و رسالت های پروردگارش را ابلاغ کرد. پس خداوند به وسیله آن حضرت شکاف های ناشی از اختلاف را پر کرد، و میان

(234) نهج البلاغه جوان

خویشاوندان همبستگی و الفت به وجود آورد ؛ آن هم در پی شعله های عداوتی که در سینه ها افروخته شده بود و کینه های نهفته ای که هر آن در دل ها جرقه ای می زد.» (3)

ص:235

«بی گمان خداوند سبحان بر جماعت متّحد این امّت، با این رشته همبستگی که پیوندشان داد، تا در سایه اش آرام گیرند و بدو پناه آرند. با نعمت وحدتی منّت نهاد که هیچ آفریده ای بهایش را درنمی یابد، که از هر بهایی پربهاتر است و از هر سترگی سترگ تر.» (1)

یارانش مانع بزرگی برای اجرای حق و عدالت است، از سر اندوه و تأسّف فرمود:

که این قوم بر باطل خویش متحد و همداستانند و شما در محور حقّتان پراکنده اید.»(1)

«با شمایم که بی خرد و با گرایش هایی متضاد و ناهماهنگ، تنها با تنهاتان در صحنه اید و بلای جان فرماندهان خویش اند ؛ یاور شما، فرمانبر خداست و شما از دستورهایش سرپیچی می کنید، در حالی که صاحب شامیان، با این که خدای را نافرمان است، آنان سر به فرمانش دارند چنان که دوست می دارم، معاویه شما را با یاران خویش مبادله کند، به سانی که صرافان، درهم را با دینار تعویض می کنند، ده تن از شما را بازگیرد و در برابر، تنها یک مرد شامی به من دهد.» (2)

ص:236

«بی گمان تا آن گاه که قلب هاتان هماهنگ و متحد نیست بسیاری شمارتان دردی را درمان نباشد.» (1)

«به خدا سوگند که با چنین اوضاع و احوالی، به گمان خویش، آینده را چنین می بینم که آنان، با استفاده از نقطه های ضعف شما، دولت را در اختیار گیرند؛ چرا که آن ها بر محور باطل خویش جمع اند و شما از محور حقّتان پراکنده اید، و نیز برای این که شما در راه حق از امام و پیشوای خود نافرمانی می کنید و آنان در راه باطل از پیشوای خودشان پیروی می نمایند، آن ها امانت پیشوایشان را ادا و شما بدان خیانت می کنید (بیعت و پیمان آن ها پایدار و شما پیمان خود را می شکنید). هم چنین برای اصلاحی

که آن ها در شهرهای خودشان می نمایند (با یکدیگر دوستی و یگانگی دارند) و فساد شما (که با یکدیگر بغض و حسد و نفاق و دو رویی و جدایی دارید، و این سبب

ص:237

مغلوبیت و شکست هر قومی است)... .»(1)

حریص تر نیست که بدان ثواب می جویم و فرجام نیک می طلبم... .»(1)

اختلاف، ویرانگر اندیشه

امام علی علیه السلام فرمود:

«اختلاف، ویرانگر اندیشه است.»(2)

اختلاف و کینه توزی، نمودی از پلیدی باطن

امام علی علیه السلام فرمود:

«... واقعیت جز این نیست که همگی شما بر اساس دین خدا برادرید ؛ تنها چیزی که این گونه شما را پراکنده است، پلشتی ذات و روشنی درون است ؛ از این رو، به دیدار همدیگر نمی شتابید، در حق یکدیگر خیراندیش نه اید، فداکاری و.

ص:239

عشق، بر روابط شما حاکم نیست.»

امام علی علیه السلام در وصف فرشتگان فرمود:

«... هرگز به اسارت ابلیس درنیایند، و به دام اختلاف در نیفتند. رابطه های پلید و پلشت روییده از حسد ورزی ها بر آنان چیره نگردد، صفوفشان با انواع تردیدها، در هم نریزد و با تصمیم گیری های پنهان، در پس پرده ها، گروه گروه نشوند.»(1)

برشمرده، نوشته است :

«پرهیز از افراط و تفریط و گرایش به اعتدال در هر کاری خالی از دشواری نیست. گویی همیشه راه اعتدال یک خط باریک است که اندک بی توجهی موجب خروج از آن است. این که در آثار دینی وارد شده که "صراط" از "مو" باریک تر است اشاره به همین نکته است که رعایت اعتدال در هر کاری سخت و دشوار است.

بدیهی است مشکلات جامعه بشری نو می شود و مشکلات نو راه حل نو می خواهد. "الحوادث الواقعة" چیزی جز پدیده های نوظهور نیست که حل آن ها بر عهده حاملان معارف اسلامی است. سرّ ضرورت وجود مجتهد در هر دوره و ضرورت تقلید و رجوع به مجتهد زنده همین است، و الاّ در یک سلسله مسایل استاندارد شده میان تقلید از زنده و مرده فرقی نیست، اگر مجتهدی به مسایل و مشکلات روز توجه نکند او را باید در صف مردگان به شمار آورد. افراط و تفریط در همین جا پیدا می شود.

برخی آن چنان عوام زده هستند که تنها معیارشان سلیقه عوام است و عوام هم گذشته گراست و به حال و آینده کاری ندارد، برخی دیگر که به مسایل روز توجه دارند و

ص:243

درباره آینده می اندیشند، متأسفانه سخاوتمندانه از اسلام مایه می گذارند، سلیقه روز را معیار قرار می دهند و به نام "اجتهاد آزاد" به جای آن که اسلام را معیار حق و باطل زمان قرار دهند، سلیقه و روح حاکم بر زمان را معیار اسلام قرار می دهند. مثلاً "مَهْر" نباید باشد چون زمان نمی پسندد، تعدد زوجات یادگار عهد بردگی زن است، پوشیدگی همین طور، اجاره و مضاربه و مزارعه یادگار عهد فئودالیسم است و فلان حکم دیگر یادگار عهدی دیگر، اسلام دین عقل واجتهاد است، اجتهادچنین وچنان حکم می کند... .

به هر حال تجدد گرایی افراطی که هم در شیعه وجود داشته و دارد و هم در سنی و در حقیقت عبارت است از آراستن اسلام به آن چه از اسلام نیست، و پیراستن آن از آن چه از اسلام هست به منظور رنگ زمان زدن و باب طبع زمان کردن، آفت بزرگی برای نهضت است و وظیفه رهبری نهضت است که جلو آن را بگیرد.»(1)

ص:244

وحدت مسلمانان است. امام علی علیه السلام به هنگامه روی آوردن کشمکش ها و دامن گستر شدن اختلاف ها، رجوع به قرآن توصیه کرد و فرمود:

«مسایل پیچیده ای که به ستوهت می آورند، و نیز تمام اموری را که برایت شبهه ناک اند، به خدا و رسول خدا ارجاع ده ؛ که خداوند به قومی که ارشادشان را می خواسته است، فرمود: "ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا، رسول خدا و اولی الامری را که از خود شمایند، فرمان برید. پس هرگاه در موردی به کشمکش دچار آمدید، آن را به خدا و رسولش ارجاع دهید."(1)ارجاع به خدا یعنی تمسک به کتاب محکم او، و ارجاع به پیامبرش، یعنی چنگ یازیدن به سنت او که وحدت بخش است، نه پراکنده ساز.» (2)

ص:241

«بی گمان تاریخ قرن های گذشته، برای شما بسی عبرت آور و آموزنده است! کجایند عمالقه(1) و فرزندانشان؟ کجایند فرعون ها و فرعونیان؟ کجایند دار و دسته شهرهای رس، همان ها که پیامبران را کشتند، سنّت های رسولان را خاموش کردند و به جایشان سنت های جباران و خود کامه های تاریخ را از نو زنده کردند؟ کجایند آن زورمداران تاریخ که ارتش های عظیمی را بسیج می کردند. رقبای خویش را، هزار هزار، درهم می شکستند، لشگرها آرایش می دادند و شهرهایی پی می نهادند.» (2)

«بی گمان، آن مردگان، بیش از آن که فخرفروشی را بهانه شوند، می سزد که مایه عبرت باشند.»(3)

ص:247

«از طنین فاجعه هایی که بر امت های پیشین به کیفر بدکاری ها و زشت کرداری هاشان فرود آمد، آگاه باشید ؛ و در احوال نیک و بد، چگونگی آن ها را به یاد آرید، و از این که به چنان سرنوشتی دچار آیید بهراسید.

پس چون در دوگونگی دو حالتشان در اندیشه شدید، خود را به جریانی بسپارید که بدان، در جایگاه عزّت نشستند و دشمنانشان ناپدید شدند ؛ عافیت از همه سو بر سرشان سایه افکند و امکانات در اختیارشان قرار گرفت و بزرگ منشی شیرازه روابطشان را پیوند داد ؛ این جریان عبارت است از: پرهیز از پراکندگی، التزام به همبستگی، تأکید بر آن و توصیه همدیگر بدان. دور شوید از هر جریانی که ستون فقرات امت های پیشین را در هم شکست و نیروهاشان را به تحلیل برد ؛ یعنی از کینه ورزی دل ها به هم، سینه تنگی و تنگ نظری متقابل، پشت کردن به یکدیگر، روی گرداندن از هم و ناهمکاری دست ها با یکدیگر.

در چگونگی سرگذشت مؤمنان پیشین نیز نیک بیندیشید که در سختی ها و

ص:248

گرفتاری های پالاینده چگونه بودند، مگر جز این است که از همه سنگین بارتر، گرفتاری های شان از تمامی بندگان فرساینده تر و از همه مردم دنیا در تنگنای سخت تری بودند ؟

فرعون های زمان به بردگی شان گرفته بودند، به سخت ترین شکل شکنجه شان می دادند، انواع تلخی ها را جرعه جرعه و پیاپی در کامشان می ریختند و همواره در فضایی زبون کننده و تباهی آور و تحت سلطه ای قهرآمیز می زیستند ؛ نه در مقاومت منفی نقشه ای داشتند و نه راه دفاعی می شناختند. تا آن که خداوند سبحان چنان شان دید که در صبر بر آزارهای راه دوستی او پای می فشرند و انواع ناخوشایندی های را از ترس او پذیرفتارند ؛ پس تنگنای گرفتاری هاشان را به گشایش، خواریشان را به عزت و وحشتشان را به امنیت بدل کرد و در نهایت فرمانروایان حاکم و رهبران برجسته زمین شدند و از کرامت خداوندی چندان بهره بردند که در عالم آرزو هم رسیدن به آن همه را ناممکن می دانستند. پس با دقت در چگونه بودنشان بیندیشید، آن گاه که

ص:249

جمع ها متحد، گرایش ها هماهنگ، دست ها در هم، شمشیرها به یارمندی، بینش ها تیز و تصمیم ها یگانه بود.

آیا واقعیت جز این بود که در آن احوال بر سراسر زمین سروری داشتند و بر همه جهانیان به حق مسلط بودند؟

اینک با دقت به سرنوشت و پایان کار ایشان بنگر به هنگامی که پراکندگی فراز آمد و رشته های همبستگی فرو گسست و شعارها و باورها دوگانه شد، اختلاف، شاخه شاخه شان کرد و گروه ها گروه در هم آمیختند، خداوند تن پوش کرامت و بزرگواری را از تنشان بیرون آورد و نعمت های فراوانش را از آنان باز گرفت و تنها قصه ها و خبرشان شما را ماند تا عبرت آموزان شما را پندی باشد.» (1)

ص:250

«اما همین که حضرتش در گذشت، مسلمانان به کشمکش پرداختند.»(1)

توحید بنشاند و بر اثر تفرقه و جدایی فتنه و فساد در بین شما ایجاد کند.» (1)

«زنهار از موضع گیری های رنگارنگ در دین، که وحدت بر محور حق هرچند که شما را ناخوش آید به از پراکندگی در باطل است، گر چه شما را خوش آید ؛ زیرا بی گمان در تاریخ گذشته و آینده بشر هرگز خداوند با اختلاف خیری را ارزانی کسی نداشته و نمی دارد... .»(2)

مطلق و مقیّد و محکم و متشابه آن فاصله ای روشن است.» (1)

امام درجریان حکمیت، رمزوراز وحدت را تمسّک به کتاب الهی دانسته وفرموده است:

«واقعیّت جز این نبود که داوری بدان دو داور سپرده شد تا آن چه را که قرآن زنده کرده است ؛ زنده کند و آن چه را که قرآن به مرگ سپرده است، بمیراند. احیای قرآن را جز اتحاد بر محور آن مفهومی دیگر نیست، چنان که معنی میراندن قرآن، جز جدایی از آن نیست. حال اگر قرآن، ما را به سوی آنان بکشاند پیرویشان می کنیم و اگر آنان را به جانب ما بکشد باید پیروی مان کنند.»(2)

میرزای بزرگ شیرازی در نهضت تنباکو، نقش عمده حضرت امام خمینی قدس سره در پیروزی شکوه مند نظام مقدس جمهوری اسلامی و برچیده شدن بساط شاهنشاهی 2500 ساله در ایران، نقش رهبر معظم انقلاب اسلامی در سال های اخیر نمونه هایی عینی از ایفای نقش عظیم رهبری در وحدت امت اسلام، پیروزی بر لشکر شیطان و مهار شعله های فتنه و نفاق و نیرنگ است.

ملت شریف و نجیب و ولایت مدار ایران اسلامی و شیفته خاندان عصمت و طهارت با حمایت های بی دریغ خود از رهبری نظام، با حماسه حضور خویش در فراز و نشیب های انقلاب به پاس قدرشناسی اش از «نعیم» بی بدیل ولایت، در رستخیز که «لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعیمِ»(1) است، رو سپید خواهد بود.

ص:255

با این که «نعیم» در آیه، معنای وسیع و گسترده ای دارد و به تعبیر قرآن کریم «وَ اِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّهِ لا تُحْصُوها»(1)؛ «نعمت های بی شمار الهی را از کثرت فزونی نتوانید شمرد.» ولی مهم ترین مصداق آن که در قیامت مورد بازخواست قرار می گیرد، نعمت ایمان و ولایت است.

در تفسیر نورالثقلین(2) به نقل از مجمع البیان(3) آمده که ابوحنیفه از امام صادق علیه السلام درباره تفسیر «نعیم» در آیه مزبور پرسید. امام فرمود:

«نعیم به عقیده تو چیست؟ عرض کرد غذاست و طعام و آب خنک، فرمود: اگر خدابخواهد تو را روز قیامت در پیشگاهش نگه دارد تا از هر لقمه ای که خورده ای و هر جرعه ای که نوشیده ای از تو سؤال کند باید بسیار در آن جا بایستی، عرض کرد پس

ص:256

"نعیم" چیست؟ فرمود: ما اهل بیت هستیم که خداوند به وجود ما به بندگانش نعمت داده و میان آن ها بعد از اختلاف، الفت بخشیده دل های آنان را به وسیله ما به هم پیوند داده و برادر خود ساخته، بعد از آن که دشمن یکدیگر بودند و به وسیله ما آن ها را به اسلام هدایت کرده، آری "نعیم" همان پیامبر و خاندان اوست.» (1)

از این روست که صاحب ولایت کبری، حضرت وصی، امیرمؤمنان علی علیه السلام بر این مهم اهتمام می ورزد و یکی از مهم ترین محورهای وحدت امت را چرخش در حول محور رهبری دانسته، فرموده است:

«واقعیت جز این نیست که من قطب آسیابم ؛ چرخ های کشور باید بر محورم هماره بچرخد و من در جای خویش ثابت بمانم ؛ اگر لحظه ای من جایگاهم را

ص:257

رها کنم، مدارش سرگردان می شود و سنگ زیرین آن به لرزش می گراید.»(1)

امام علیه السلام در خطبه شقشقیّه نیز بر محور بودن رهبری و اعتراف دشمن به حقّانیّت امامت آن حضرت این گونه تصریح فرموده است:

«سوگند به خدا، پسر ابی قحانه (ابوبکر) خلافت را مانند پیراهنی پوشیده و حال آن که می دانست من برای خلافت (از جهت کمالات علمی و عملی) مانند قطب وسط آسیاب هستم (چنان که دَوَران و گردش آسیاب قائم به آن میخ آهنی وسط است و بدون آن خاصیت آسیابی ندارد.)»(2)

آنان موجب بُریدن آن ها از حکومت خواهد شد و درنتیجه، تفرقه و تشتّت، و رویکرد آن ها به مخالفان حکومت را در پی خواهد داشت.

امام علی علیه السلام توجه به انبوه امت را از عوامل وحدت دانسته، فرموده است:

«این تنها انبوه مردم اند که دین را تکیه گاه، مسلمانان را ریشه بالنده و در نبرد با دشمنان، نیروی ذخیره اند. پس گوش تو ویژه ایشان و گرایشت همسویشان باشد.»(1)

عزت مداری در نهج البلاغة

عزت و شرافت دوگونه است: عزتی پایدار و حقیقی و عزتی دیگر زودگذر و غیر واقعی. عزت غیر حقیقی عزتی است که انسانی با برخورداری از توان مالی و قدرت ظاهری در خود احساس می کند و عزّت حقیقی عزّتی است که انسان موجودی عزیز و

ص:259

سربلند می آفریند و احساس عزّت در دل و درون وی جای می گیرد. عزّت حقیقی الزاما ملازم برخورداری از توان مالی و یا قدرت جسمانی و یا شکوه پایگاهی و مقاومت نیست ؛ بلکه احساسی است که همواره در کنار انسان است و در فقر و غنا از وی جدا نمی شود.

علی علیه السلام بر خورداران دنیایی را عزت داران ناپایدار می داند و عزت حقیقی را در غیر آن می جوید. عزت پایدار را عزتی می داند که ارزش دل بستن به آن و مسابقه گذاشتن در دست یابی به آن را ندارد. (1) عزّتی است که در واقع، ذلّت است (2)و با مرگ

ص:260

انسانی همه گونه آن به نابودی کشانده می شود (1)و از بین می رود (2)و موجب می شود انسان از عزّ قناعت و شخصیت به حضیض ذلّت و دریوزگی بیفتد.(3) اما عزّت حقیقی را می ستاید و آن را در رفتارها و کردارهای گوناگونی می بیند و عوامل چندی را موجب پیدایش آن می شمارد.

عوامل عزّت از دیدگاه امام علی علیه السلام را باید به دو گروه تقسیم کرد:

خاموش باشد نهان او داند.»(1)

قدرت و توانی که یاران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در صدر اسلام به دست آوردند و با آن که از نظر جسمی و با توجه به شرایط سخت زندگی اوّلیه مسلمانان چندان قوی نبودند ؛ اما از نظر روحی در حدی بودند که خداوند متعال آنان را بر مشرکان پیروز گرداند. در سوره انفال در این باره می خوانیم:

[به یاد آورید] زمانی را که پروردگار خود را به فریاد می طلبیدند، پس دعای شما را اجابت کرد که "من شما را با هزار فرشته پیاپی، یاری خواهم کرد." و این [برای شما] را خداوند جز نویدی [برای شما] قرار نداد و تا آن که دل های شما بدان اطمینان یابد؛ و پیروزی جز از نزد خدا نیست که خدا شکست ناپذیر [و] حکیم است.» (2)

ص:263

علی علیه السلام تأکید می کند که اگر کسی از خدا یاری بجوید و او را یاری رساند، خدا او را یاری رساند و اگر از او عزت بجوید و او را عزیز دارد عزیز می سازد.(1)

همین اطمینان به خدا و یقین به نصرت و یاری او به علی علیه السلام آرامشی داده بود که در عین فقدان یاران صدیق و همراه و در تنهایی احساس عزّت می کرد. در نامه ای به عقیل نوشته است:

«فراوانی مردم پیرامونم بر عزّت من نیفزاید، و پراکندگی آنان از گردم مرا هراسان ننماید. مپندار که پسر پدرت هر چند مردم او را رها کنند خود را زار و فروتن نماید و نه سست به زیر بار ستم در آید و نه دام مهار خود را به دست کشنده

بگذارد و نه پشت خود را برای سواری هر که خواهد خم کند.» (2)

ص:264

«هیچ شرافتی برتر از اسلام نیست و هیچ عزت و توانمندی تواناتر از تقوا نیست.»(1)

انسان متّقی در حقیقت، در برابر آن چه که موجب احساس ذلت و ناتوانی می شود رویین تن است و در جایگاهی استوار و دژی تسخیرناپذیر در برابر عوامل ذلت آفرین قرار گرفته است. به همین سبب علی علیه السلام فرمود:

«بندگان خدا! تقوا دژ قدرتمندی است و ناشایستی بنیانی ذلیل و نااستوار می باشد. اهل زشتی را از زشتی بازنمی دارد و کسی که بدان پناه جسته باشد پاسداری نمی کند. ولی با تقوا می توان جلوی گزند اشتباه ها را گرفت و با یقین نهایت خواسته ها را به دست آورد.» (2)

ص:266

نقش تقوا در ایجاد عزّت و سرافرازی موضوعی است که همواره علی علیه السلام جامعه را بدان توجه می داد و در توصیه های خود بدان تأکید می ورزید. در یکی از خطبه های مولا می خوانیم:

«بندگان خدا! شما را به تقوای الهی توصیه می کنم؛ چرا که تقوای الهی زمام استواری است، بندهای آن را دست گیرید و بر حقایق آن چنگ زنید تا شما را به سراسری خوشی و جایگاه فراخی، دژهای محفوظ و جایگاه عزّت منتقل کند.» (1)

در دیدگاه علی علیه السلام تقوا موجب می شود که انسان به زندگی خوش دست یابد. خوشی و ناخوشی زندگی انسان تا حدود زیادی به چگونگی نگرش انسان به زندگی وابسته است. انسان متّقی چون بر قدرت همیشگی الهی تکیه دارد از قدرت روحی

ص:267

بالاتری برخوردار است و به همین سبب با خوش بینی بیشتری به زندگی می نگرد و نگرش خوش بینانه به زندگی خود به خود احساس خوشی در زندگی را در پی دارد. دست یابی به احساس رضایت و خوشی در زندگی موجب کرامت نفس و عزّت می گردد. انسان های خرسند از زندگی، هیچ گاه به سوی خواری سوق داده نمی شوند. این قبیل انسان ها در شرایط سخت زندگی هم با توجه به بینش رضایت دار به زندگی احساس خواری ندارند.

احساس خواری زاییده احساس نیاز است. انسانی که متّقی است احساس نیازی جز به خداوند ندارد. از این روی، در برابر خداوند متعال، خود را ذلیل می بیند ولی در برابر غیر خدا احساس بی نیازی و در نتیجه احساس عزّت می کند. (1) سخن امام

ص:268

حسین علیه السلام در برابر تهدیدها و تطمیع های یزیدیان شاهد گویایی بر همین واقعیّت است. فرزند علی علیه السلام با برخورداری از اوج ایمان به خدا و تقوای الهی در برابر آنان می گفت:

«خواری از ساحت ما دور است.» (1)

پیروان آن حضرت نیز که از معارف بلند و ارجمند او بهره گرفته و می گیرند قهرا با تقویت نیروی تقوا و خویشتن داری خواهند توانست عزّت و سربلندی را در وجود خویش روز به روز افزون کنند و به انسان هایی سرافراز و سربلند تبدیل گردند و از هرگونه ذلت پذیری و خفّت گرایی بپرهیزند.

در کنار عوامل عزّت فردی عواملی است که موجب سربلندی یک جامعه می شود. جامعه با توجّه به هویّت و شخصیّت مستقل خود ویژگی ها و... بروز و ظهورات خاص

ص:269

خود را دارد. جامعه همچون یک شخص گاه احساس بزرگی، عزت و سربلندی می کند و گاه احساس زبونی، شکست و سرافکندگی می نماید. احساس جمعی و همگانی انسان ها در نمودهای اجتماعی خود را نشان می دهد. یک فرد انسانی هم چنان که در ارتباط با شخصیت فردی خود ممکن است احساس ویژه ای داشته باشد در ارتباط با جمع و وابستگی اجتماعی خود نیز می تواند احساس خاصی داشته باشد.

تأثیر متقابل احساس های فردی با احساس های جمعی غیرقابل انکار است. در جامعه ای که افراد آن از شخصیت ضعیف و خوار برخوردار باشند به طور حتم جامعه ای سرخورده و ضعیف خواهد بود ؛ و جامعه ای که افراد آن با شخصیت و عزیز باشند جامعه ای عزّت مدار و قوی تشکیل خواهند داد. در برابر آن، جامعه عزیز و با شخصیت در ذهن و احساس تک تک افراد خود مؤثر خواهد بود و از آنان انسان هایی با شخصیت ایجاد خواهد کرد. وجود همین تأثیرگذاری ها و تأثیرپذیری ها بود که در تاریخ اسلام و به ویژه در صدر آن از مردمی خوار جامعه ای بزرگ و توانمند ساخت.

ص:270

«خداوند او را وسیله ای برای رساندن پیامش، کرامت برای امتش، نعمت برای مردم عصرش، بلندی و شرف برای یارانش قرار داد.» (1)

با توجّه به نقشی که اسلام در استحکام قدرت عرب داشت، علی علیه السلام جمع کوچک آن ها را به برکت اسلام عامل قدرت و عزّت می شمارد:

«عرب امروزی گر چه کم شمار است اما به سبب اسلام پرشمار شده و به سبب اجتماعشان، قدرتمند شده اند.» (2)

امام علی علیه السلام چگونگی عزّت یابی عرب با بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را در خطبه ای به تفصیل بیان می کند، و با تعبیرهای زیبایی آن را توصیف می کند:

«پس بنگرید که نعمت های خدا چگونه بر آنان فرو ریخت، هنگامی که پیامبری

ص:272

برایشان برانگیخت. آنان را به اطاعت خدا درآورد و با خواندنشان به سوی او با یکدیگر سازوارشان کرد، و چه سان نعمت، شهپر خود را بر سر آنان گسترد و جویبارهایی از آسایش و رفاه برایشان روان نمود، و ملت اسلام، با برکت های خود آنان را فراهم فرمود. پس در نعمت شریعت غرقه شدند، و لذت زندگی خرم و فراخ آن را چشیدند. زندگی شان به سامان، در سایه دولت قوی شان ؛ نیکویی حال، آنان را به عزّتی رساند ارجمند و کارهایشان استوار گردید و دولتشان نیرومند ؛ چنان که حاکم شدند بر جهانیان، و پادشاهان زمین را در این کرانه و آن کران. کار کسانی را به دست گرفتند که بر آنان حکومت می کردند، و بر کسانی فرمان راندند که فرمانبر آنان بودند، نه تیرشان بر سنگ می رسید و نه سنگشان سبک می گردید.» (1)

امام علی علیه السلام درباره نقش اسلام، قرآن و به طورکلی انقلاب بزرگی که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله

ص:273

به وجود آورد در ایجاد عزّت برای جامعه آن روز و در نتیجه به دست آوردن خواری برای مخالفان اندیشه دینی و معارف اسلامی در جای جای نهج البلاغة سخن گفته است. در خطبه ای در یاد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

«کینه ها را بدو بنهفت و خون ها به برکت او بخفت. مؤمنان را بدو برادران هم کیش ساخت ؛ و جمع کافران را پریش ؛ خواران را بدو ارجمند ساخت و سالار، و عزیزان را بدو خوار.» (1)

اشاره حضرت به عزیزانی که خوار شدند، دو قدرت بزرگ آن روز ؛ یعنی روم و ایران است و خوارانی که ارجمند و عزیز شدند، عرب تحت سیطره دو قدرت بالاست. این عزّت به برکت پیام عزّت آفرینی بود که آن حضرت برای جامعه به ارمغان آورد.

این پیام ؛ یعنی قرآن کریم همواره عزّت آفرین است و هرگاه هر جامعه ای به

ص:274

دستورها و فرمان های آن عمل کند به عزّت و بزرگی دست خواهد یافت. علی علیه السلام درباره نقش قرآن و عزّت آفرینی فرمود:

«کتاب خدا در دسترس شماست ؛ زبان آن کند نیست، گویاست. خانه ای است که پایه هایش ویران نشود و صاحب عزّتی است که یارانش را هزیمت نبوده.» (1)

در خطبه ای دیگر این بحث را با تفصیل بیشتری مطرح می کند و در آن از نور خاموشی ناپذیر قرآن، عزّت شکست ناپذیر آن، خشکی ناپذیری دریای معارف آن، عزّت بخشی آن به دوست دارانش سخن می گوید. (2)

از نظر علی علیه السلام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عزیزترین فرد برای همه بود و پیامی که آن حضرت آورد برای همه انسان ها موجب سربلندی و عزّت بود. افسوس که مسلمانان

ص:275

این نعمت بزرگ و عزّت آفرین را به فراموشی سپرده اند.

زنده می گذاشتند،ودراین [امر] برای شمااز جانب پروردگارتان آزمایشی بزرگ بود.»(1)

امام علی علیه السلام جهاد و دفاع از جامعه را موجب سربلندی جامعه می شمارد:

«خدا... جهاد را برای ارجمندی اسلام واجب کرد.»(2)

با توجّه به همین دیدگاه بود که بی میلی کوفیان به دفاع از کیان خود در برابر تهاجم شامیان را به رضایت کوفیان به خواری تفسیر کرد و از گسترش روحیه ذلّت خواهی در بین آنان به ستوه آمد و نالید و فرمود:

«نفرین بر شما! که از سرزنشتان به ستوه آمدم. آیا به زندگی این جهان، به جای زندگانی جاودان خرسندید و خواری را بهتر از سالاری می پسندید؟» (3)

ص:277

پدیدار، و نشانه های عدالت برجا، و سنت چنان که باید اجرا. پس کار زمانه آراسته گردد، و طمع در پایداری دولت پیوسته، و چشم آز دشمنان بسته ؛ و اگر رعیت بر والی چیره شود و یا والی بر رعیت ستم کند، اختلاف کلمه پدیدار گردد و نشانه های جور آشکار، و تبهکاری در دین بسیار. راه گشاده سنت را رها کنند، و کار از روی هوا کنند، و احکام فروگذار شود و بیماری جان ها بسیار و بیمی نکنند که حقّی بزرگ فرونهاده شود و باطلی سترگ انجام داده. آن گاه نیکان خوار شوند، و بدکاران بزرگ مقدار.» (1)

در این خطبه چگونگی به دست آوردن عزّت از راه برقراری رابطه سالم و درست بین حاکم و مردم و چسانی فزونی خواری در صورت ناسالم بودن روابط آن دو آشکارا تبیین شده و نیاز به توضیحی فزون ندارد. (2)

ص:279

ترجمه و شرح نهج البلاغة، فیض الاسلام••• 19

سیری در مسایل اعتقادی نهج البلاغة••• 21

فهرست مطالب

موضوع صفحه

آفرینش جهان••• 21

آفرینش انسان••• 24

هدفدار بودن خلقت انسان••• 25

آفرینش جانوران••• 26

ذات حق••• 27

وحدت حق••• 29

هدف از فرستادن پیامبران••• 30

هدف از بعثت رسول اکرم صلی الله علیه و آله ••• 32

ص:281

فهرست مطالب

موضوع صفحه

استمرار رسالت با قرآن و عترت••• 34

الف: قرآن••• 34

ب: عترت••• 35

رستاخیز و باور آن••• 37

سیری در مسایل سیاسی و حکومتی نهج البلاغة••• 40

وظایف کارگزاران و استانداران••• 46

مذاکره و وظایف مذاکره کنندگان••• 51

وظایف ارتش و سران نظامی••• 54

ص:282

فهرست مطالب

موضوع صفحه

دستورالعمل درباره دریافت مالیات••• 59

اصول کشور داری در عهدنامه مالک اشتر••• 64

سیری در مباحث اخلاقی و تربیتی نهج البلاغة••• 68

ساختار اخلاقی و تربیتی نهج البلاغة••• 70

الف: اخلاق فردی••• 74

دانش اندوزی توأم با عمل••• 74

بی اعتنایی به زخارف دنیوی••• 75

آزادگی و ظلم ستیزی••• 78

ص:283

فهرست مطالب

موضوع صفحه

نظم و حسابرسی در امور••• 80

ب: اخلاق اجتماعی••• 81

خوش خلقی و انسان دوستی••• 81

برخورد با یتیمان، همسایگان و خویشاوندان••• 84

انصاف ورزی با مردم••• 85

سیری در مسایل اجتماعی نهج البلاغة••• 88

عوامل نشان دهنده سلامت اجتماع••• 101

اتّحاد و تفرقه••• 102

ص:284

فهرست مطالب

موضوع صفحه

صداقت و نفاق••• 104

عدالت و جور••• 105

اصلاح اجتماعی••• 108

سیری در مسایل عبادی و معنوی نهج البلاغة••• 112

یاد حق••• 115

سیمای عابدان شب زنده دار••• 117

انگیزه های گوناگون در عبادت••• 120

حالات و مقامات عابدان••• 121

ص:285

فهرست مطالب

موضوع صفحه

تأثیر عبادت در محو گناهان••• 124

سیری در مسایل اقتصادی نهج البلاغة••• 127

طبیعت و مسؤولیت انسان••• 128

کار و تلاش••• 131

ثروت و ذخیره سازی آن••• 133

عدالت اجتماعی••• 139

بیت المال••• 142

فقر زدایی••• 145

ص:286

فهرست مطالب

موضوع صفحه

الف رهنمودهای اخلاقی به ثروتمندان••• 146

ب سفارش های اخلاقی به نیازمندان••• 148

ج برنامه های اقتصادی (وظایف فردی نیازمندان)••• 149

د برنامه های اقتصادی (وظایف دولت و جامعه)••• 149

رابطه متقابل حاکم و شهروندان در نهج البلاغة••• 152

احساس مسئوولیت در برابر همه شهروندان••• 154

پرهیز از سخت گیری و سهل انگاری••• 157

ارج نهادن به افکار عمومی••• 158

ص:287

فهرست مطالب

موضوع صفحه

توجه به بهبود زندگی مردم••• 164

شهروندان و حاکم••• 169

اطاعت از حاکم••• 172

خیرخواهی و اظهارنظر در کارهای وی••• 172

عدالت در نهج البلاغه••• 175

عدالت چیست ؟••• 182

انواع عدالت••• 185

عدل الهی••• 186

ص:288

فهرست مطالب

موضوع صفحه

جلوه های عدالت علوی ••• 188

حکومت قانون (تساوی در برابر قانون)••• 188

بهره برداری برابر از اموال و امتیازهای عمومی••• 197

مراقبت و بازرسی از اجرای عدالت توسط کارگزاران••• 201

نفی ارزش های طبقاتی••• 204

عدالت در زندگی شخصی••• 206

حکومت برای اجرای عدالت••• 212

تقوا و عدالت فردی••• 216

قدرت طلبی و نفی حب نفس••• 218

ص:289

فهرست مطالب

موضوع صفحه

آثار و برکات عدالت••• 220

عدالت سبب پایداری حکومت••• 221

عدالت و آبادانی••• 223

وحدت در نهج البلاغه••• 223

سکوت تلخ علی علیه السلام برای وحدت••• 225

دو موقعیّت ممتاز••• 229

وحدت، ارمغان بعثت••• 233

وحدت، شرط اجرای حق و عدالت، و رمز پیروزی••• 235

ص:290

فهرست مطالب

موضوع صفحه

اهمیّت وحدت عمل در حرکت های نظامی••• 238

حرص علی علیه السلام بر وحدت امت••• 238

اختلاف، ویرانگر اندیشه••• 239

اختلاف و کینه توزی، نمودی از پلیدی باطن••• 239

تفسیر درست قرآن، ضامن وحدت مسلمانان••• 240

بدعت در دین، عامل فتنه و تفرقه••• 242

وحدت، مرز سنّت و بدعت••• 245

وحدت بندگان، زمینه ریزش فیض های الهی••• 245

ص:291

فهرست مطالب

موضوع صفحه

عبرت از تاریخ••• 246

عوامل و محورهای وحدت••• 251

خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله ••• 251

دین و مکتب••• 252

کتاب و قانون مدوّن الهی••• 253

امامت و رهبری••• 254

جلب رضایت امت، پشتوانه وحدت و حکومت••• 258

عزت مداری در نهج البلاغة••• 259

ص:292

فهرست مطالب

موضوع صفحه

عوامل عزّت مداری از دیدگاه نهج البلاغه••• 261

ایمان به خدا••• 262

تقوای الهی••• 265

عوامل عزّت اجتماعی ••• 271

اسلام••• 271

جهاد در راه خدا••• 276

رابطه سالم حاکم و مردم••• 278

ص:293

ص:294

ص:295

ص:296